Orınbaev Dawranbaydıń pitkeriw qánigelik jumíSÍ Tema: Respublikamız paytaxtı Nókis qalasınıń ishimlik suw sapasınıń házirgi jaǵdayına xarakteristika

1- keste

Ózbekstan «İshimlik suw» Mámleketlik standart talapları

Suwdıń sapalıq kórsetkishleri	Ólshem birligi	REM ÓzRDS
Gradus Suw temperaturası Duzlılıǵı Qattılıǵı SO Cl Ca Mg Fe Si	mg/l mgekv/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l	11-17 6,5-8,0 1000/1500 7-10 350/500 350 40 20 0.5 10

Joqarıda keltirilgen maǵlıwmatlar tiykarında biziń sharayatımızda jer ústi suwlarınıń epidemiologiyalıq jaǵdayları jaqsı dep aytıp bolmaydı. Bunday juwmaqqa keliwde biziń regionımızda tómendegi is-ilajlardıń orınlanbaytuǵınlıǵın esapqa alıw tiyis. Adamlar den-sawlıǵın saqlaw barısında awıl-xojalıq aǵın suwlardıń tuwrıdan-tuwrı dushshı dárya suwlarına tazalanbastan túsiwi, bul qaytıp túsiwshi suwlardıń belgili bir shólkemler tárepinen suw sapasınıń bahalanıp barmawı hám baqlawdıń tolıq ótkerilmewi, awıl-xojalıq ónimleriniń taqlanıp, egiw is-ilajlarınıń ámelde orınlanbawı, suw obektleriniń kópshiliginde suwlardıń sanitariyalıq tazalıq zonalarınıń qaldırılmawı hám bul boyınsha huqıqıy tiykarlardıń ámelde júrgizilmewi h.t.b.

1.3. DUSHSHÍ SUW MASHQALALARÍ

İnsaniyat jámiyetshiliginde taza suwǵa bolǵan mútájlik kún sayın artıp barmaqta, sebebi insannıń xojalıq iskerligin taza suwsız kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Dushshı suwlar jer betinde bir tegis tarqalmaǵan (súwret–1). Dúnya xalqınıń 70% artıq jasaytuǵın Aziya hám Evropada dúnyadaǵı dárya suwları manbayınıń 39% jaylasqan (Rasulov M.2002) .

Ózbekstannıń dushshı suwlarınıń pataslanıwında qara hám reńli metallurgiya, ximiya hám neft sanaatlarınan shıqqan awır metallar, ftor, fenol, xlor, kaprolaktam hám basqada záhárli zatlar tásirinen boladı. Issılıq energetikası, kommunal-xojalıq, den sawlıqtı saqlaw xojalıqlarınan shıqqan mineral, organik, bakterialogiyalıq záhárli zatlar dushshı suwlarǵa qosıladı. Jánede suwlarımız awıl xojalıq maydanlarınan, sharwashılıq oraylarınan shıqqan záhárli aǵın zatları menen pataslanbaqta.

97% - shor suw

2% - muz suwlar

1
1%

97%
% - dushshı suw

á
2%

Súwret – 1. Tábiyatta suwlardıń ushırasıwı.

Ózbekstanda dushshı suwlar pataslanıwına qarap tómendegishe bólinedi:

• 
  Taza dushshı suwlar: Pskom, Aqbulaq, Qızılsay, Tashkesken, Aqsuw. Olar tiykarınan tawdárya sayları bolıp, onda mineral, biogen elementler, organik qosımsha zatlar júdá kem.
  
• 
  Azı-kem pataslanǵan suwlar: Aqtassay, Ugom, Oxangaran, Ǵoyasay, Qashqadárya, Amanqutan, Sazagan, Sharvaq hám Xisar suw saqlaǵıshları. Bular taw eteklerinde jaylasqan hám dem alıw orınlarına jaqın.
  
• 
  Ortasha pataslanǵan suwlar: Shirshiq hám Oxangaran, Salor kanalınıń joqarı bólimi, Qarasuw kanalı, Qoqantsay, Narin, Qaradárya, İsfayramsay, Marǵilansay, Zarafshan, Shimqorǵan, Ámiwdáryanıń Termiz-Nókis bólimleri. Bul suwlardıń quramında mineral hám organik zatlar, awır metallar yonları, neft zatları ushırasadı.
  

Jer sharında 80000 mıń kub kilometr muǵdarında jer astı suwları bolıp, dushshı suwlardıń pataslanıwlarınan jılına 500 millionnan artıq adamlar kesellenbekte. Pataslanıw derekleriniń ishinde shańlardıń ornı bólek. Shańlar taw jınıslarınıń túrli formalarında ıdırawı, vulkan atılıwı, topıraq qatlam betinde shamal eroziyası protsesslerinen payda boladı. Jańa kosmik hám biologiyalıq bóleksheler, mikroorganizmlerde suwdı pataslaydı. Túrli formadaǵı shań bóleksheleri hawada tiykarınan 500 metr biyiklikte ushırasadı. Qaladan tısqarıda 1sm³ kólemdegi taza hawada onlap shań bóleksheleri ushırassa, sanaatı rawajlanǵan rayonlardaǵı 1sm³ hawada 100 mıń átirapında shańlar ushıraydı. Patas shańlar atmosferadaǵı jawınlarǵa qosılıp tábiyiy halda pataslaydı (Rasulov M. 2002) Súwret-2.

Kópshilik mámleketlerdiń sanaat tarmaqlarında isletiletuǵın taza suwlar kommunal xojalıqlarǵa jumsalatuǵın suwlardan bir neshe ese kóbirek. Batıs Evropa, Amerika mámleketlerinde ishki suw qorları tez pataslanıp barmaqta. Dúnyanıń bazı bir bólimlerinde balıq awlaw qadaǵalanǵan. Dúnya okean suw quramlarında radioaktiv zatlardıń kóbeyiwi júdá qáwipli. Termoyadro bombalarınıń jarılıwı nátiyjesinde túrli radioaktiv zatlar bólinip shıǵıp, janlı hám jansız tábiyattı túrli muǵdarda nurlandıradı.

Házirgi kúnde Evropa mámleketleriniń kópshilik iri kurort oraylarınıń plyajları isten shıqqan. Demek, pataslanǵan suw tek ishiw ushın jaramsız bolıp qalmastan tábiyiy ortalıqqada keri tásir etpekte.

2.-súwret Suwdıń tábiyiy pataslanıwı

3-súwret. Suwdıń jasalma pataslanıwı.

Suw - suwdan qollanıwshılar hám paydalanıwshılar bolıp bólinedi. Suw qollanıwshıları (sanaattıń kópshilik tarmaqları, awıl xojalıǵı h.t.b) suwdı sarp etedi. Suwdan paydalanıwshılar bolsa ámelde suwdı sarp qılmaydı (suw transportı, gidroelektroenergetika h.t.b). Sonıń ushın ekologiyalıq jaqtan suw qollanıwshılar suwdan paydalanıwshılarǵa qaraǵanda ádewir qáwipli, biraq suwdan paydalanıwshılar da suwdıń pataslanıwına óz úlesin qosadı (dárya, teńiz transportı). Suw qorların pataslawshı derekler júdá kóp hám hár qıylı: suwda hár qıylı záhárli zatlar toplanıp, suwdıń fizikalıq quramı (tınıqlıǵı, reńi, iyisi hám mazası) hám ximiyalıq quramı ózgeredi (organik hám mineral qosımtalar muǵdarı artadı, záhárli birikpeler payda boladı, h.t.b). Súwret–3. Suw quramında kislorod kemeyedi, bakteriyalardıń túrleri, muǵdarı ózgeredi hám juqpalı kesellikler tarqatıwshı bakteriyalar payda boladı (Rasulov M.,2002).

Sanaat tarmaqlarında isletiletuǵın taza suwlar kommunal xojalıqlarında jumsalatuǵın suwlardan bir neshe ese kóp. Ximiya sanaatında sintetik jol menen islep shıǵarılatuǵın boyaw, partlawshı zatlar, hár qıylı dári darmaqlar, kaushuk h.t.b. taza suwdı kóp muǵdarda talap etedi. Súwret-4,5.

Suw shaxtalarda kómir alıwda isletiledi. Kómir qatlamları aralıǵındaǵı taw jınıslarınıń quramına qarap, suw túrli zatlarǵa toyınadı. Shaxtalardaǵı patas suwlar kúshli nasoslar járdeminde túrli suw qorlarına shıǵarılıp taslanadı.

Qara hám reńli metallurgiya, tsellyuloza qaǵazı, neftti qayta islew, taw-kán sanaatı shıǵındıları, jer astı hám jer ústi suwların pataslamaqta.

Neft sanaatı tarmaqlarıdan neftti alıw, tasıw hám onı qayta islew suw qorlarınıń pataslanıwına tiykarǵı sebepshi boladı.

Adam jámiyetin suwsız kóz aldıǵa keltiriw qıyın. Jańa tuwılǵan bala denesiniń 70% artıǵın, úlken jastaǵı organizmniń 65% artıǵın suw quraydı. 70 kg salmaqtaǵı orta jastaǵı adamnıń 45 kg suwdan ibarat. Suw insan denesiniń hámme aǵzalarında ushıraydı, hátte súyektiń 20% suwdan turadı.

4-súwret. Suwdıń islep shıǵarıwǵa sarplanıwı.

5-Súwret-. Bir tonna ónim ushın sarplanatuǵın suw muǵdarı.

Adam óz denesindegi ıǵallılıqtıń hámme waqıt bir qıylı bolıwına háreket qıladı, sebebi adam denesinen 12% ıǵallılıq joǵalsa adam óledi. Adam organizmi awqatsız 1 aydan artıq shıday aladı, lekin suwsız bir neshe kún jasawı múmkin.

Suw organizmde zat almasıw protsessine qatnasadı. Suwǵa bolǵan talap sutkasına adam basına 2,5-3 litrdi quraydı. Bul muǵdar hawa rayına, miynettiń awır jeńilligine qarap artıp yamasa kemeyip baradı. Suw tek ǵana fiziologiyalıq ólshem bolıp qalmastan, ol gigienalıq ólshemide boladı. Úy jaylardı taza tutıw, juwınıw, kir juwıw h.t.b. ushın bir qansha muǵdarda suw sarplanadı. Suwdı usı maqsetler ushın orınsız sarp etpey jumsalıwı adamnıń ekologiyalıq mádeniyatınıń joqarı ekenliginen derek beredi.

Awqatlıq zatımızdıń tiykarın ósimlikler hám olardan islengen ónimler iyeleydi. Ósimliklerde bolsa suwǵa talap joqarı. Suw ósimliklerdi ıssıdan qurıp qalıwdan saqlaydı. Ósimliktiń tuxımnan kógeriwinen baslap suwǵa bolǵan talabı arta beredi. Adam paydalanatuǵın awqatlıq zatınıń tiykarǵı bólimin suw quraydı. Mısalı: ǵállede 12-14%, balıqlarda 70%, sút emiziwshi haywanlarda 63-68% suw bar.

Suw tek ǵana azıq zatımız bolıp qalmastan, ol kiyim- kenshek deregi esaplanadı. Suw hám jer milliy baylıǵımız.

Ózbekstanda paydalanatuǵın suwdıń 82-85% awıl xojalıǵına tuwrı keledi. Sonıń ushın suwdan tuwrı paydalanıwǵa tán mashqalalardıń kópshiligi usı tarmaq penen baylanıslı. Mısalı: házirgi Aral teńiziniń qurǵawı.

Taza ishimlik suw sapası hám onıń jeterli muǵdarı barlıq eller ushın olardıń xalqınıń den-sawlıǵın saqlawda baslı faktorlardan biri. Qaraqalpaqstan Respublikası xalqınıń den-sawlıǵın qorǵawda sapalı ishimlik suwı úlken áhmiyetke iye.

Gigiena hám meditsina iliminiń tiykarǵı profilaktoriyalıq bólimi. Sanitariya gigienalıq laboratoriya, sanitariya-gigiena bólimi quramına kiredi hám 3 tiykarǵı bólimge bólinedi. Miynet gigienası, awqatlanıw gigienası hám kommunallıq gigiena.

2000-2002 jılları Taxiatash gidropostına kelgen suw muǵdarları 6-12 kub km ti ǵana tuttı hám bul jılları biziń Respublikamızdaǵı bir qansha kóller ekosisteması óziniń kólemlerin kemeytip ayırım kóller tolıǵı menen quwrap qaldı. Bular qatarına birinshi gezekte Mejdurese kólleri, Shegekól, Kóksu, Maqpalkól, Jıltırbas, Moynaq qoltıǵı suw háwizlerin aytsaq boladı. Bul jerde aytıp ketiw kerek bolǵan bir nárse Ámiwdárya dáryasınıń suwı boyınsha Respublikamızdıń bir qansha mákemeleri hám shólkemleri monitoring jumısların alıp baradı. Gidroximiyalıq hám gidrobiologiyalıq monitoring jumısları Ózbekstan gidrometeorologiya stantsiyasına mámleketlik gúzetiwdi ámelge asırıw boyınsha bekitilgen. Biraq 1990-jıllarǵa shekem Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵına Ámiwdárya suwınıń 6 postınan úlgiler hár ayda bir márte alıp ketip Tashkentte analiz etilip turǵan bolsa, házirde 6 posttıń tek ǵana ekewi ámelde islep tur. Olda bolsa Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵındaǵı Taxiatash postı hám Kipshak postları bul jerdegi toplanǵan maǵlıwmatlardı alıwda keyingi jılları qıyınshılıqqa ushıramaqta. Ózbekstan Respublikası hám Qaraqalpaqstan Respublikası basqa da shet el mámleketlerdiń birgeliginde Ámiwdárya tómengi jaǵalawlarında ishimlik suw mashqalasına keń itibar bermekte hám ishimlik suw mashqalası basqa da respublikamız aymaǵında júzege kelgen sotsiallıq máseleler menen birgelikte sheshilmekte. Suwımızdıń sapa kórsetkishleri bolsa jıldan-jılǵa duzlılıq muǵdarı boyınsha, olarda ushırasatuǵın adam organizmine qáwip tuwdıratuǵın ximiyalıq birikpeler muǵdarları boyınsha, qala berse bakteriologiyalıq kórsetkishleri boyınsha qanaatlandırarsızlıq dárejelerde qalmaqta. 2001-jılı tek oraylasqan vodoprovod suwlarınıń ximiyalıq kórsetkishleri boyınsha 67% bakteriologiyalıq kórsetkishleri boyınsha 32% mámleketlik talap dárejelerine juwap bermegen. İshimlik suw sapasınıń monitoring izertlewleri tiykarınan suw sapa kórsetkishleriniń 16-22 kórsetkishleri boyınsha alıp barıladı. Al suwdıń quramında házirgi waqıtta bir qansha basqa da birikpeler payda bolmaqta. Házirgi waqıtta dúnya júzinde 10 mıńǵa shamalas ximiyalıq birikpeler bar bolıp olardıń 70 mıńı ǵana dizimge alınǵan. Bul suwlardı pataslawshı ximiyalıq birikpelerdiń tek ǵana 360 kórsetkishi boyınsha ǵana mámleketlik talap dárejeleri kórsetilgen. İnfektsiyalıq keselliklerdiń kelip shıǵıwında suw quramınıń qanshelli úlken rol tutatuǵınlıǵı hámmege málim. Keyingi jılları ishimlik suwlardıń sapası infektsiyalıq emes keselliklerdiń de tarqatılıwına sebepshi bolatuǵınlıǵı haqqında ózimizde hám sırt ellerde járiyalanǵan kóp ilimiy miynetler payda boldı. Paydalanıp júrgen suw hám awqatlıq zatlardıń mineral sostavına tikkeley baylanıslı bolǵan bir qatar somotikalıq keselliklerdiń payda bolıwı hám onı boldırmawdıń aldın-alıw ushın úlken áhmiyeti bar organizmniń minerallıq balansı islendi. Óz gezeginde ishimlik suwlardıń minerallıq sostavı da jergilikli orınlardaǵı tábiyiy geoximiyalıq ózgeshelikler menen adamlardıń iskerligine baylanıslı faktorlardı esapqa ala otırıp izertlenip atır.

1.4. Ishki suw háwizleriniń pataslanıw derekleri
Suw resurslarınıń pataslanıwı degenimizde - suw háwizlerinde suwdıń fizikalıq, ximiyalıq hám de biologiyalıq qásiyetleriniń suyıq, qattı hám gaz tárizli zatlar menen pataslanıwı túsiniledi. Bul suwdıń pataslanıwı suw háwizlerinde hár qıylı qolaysızlıqlardı keltirip shıǵaradı, sonday-aq paydalanıwǵa qáwip tuwdırıp, xalıq xojalıǵına, hám xalıqtıń salamatlıǵına keri tásrin kórsetedi.

Suwdıń ústińgi hám de astıńǵı qalamınıń pataslanıwın bir neshe tiplerge bóliwge boladı:

Mexanikalıq - suwdıń ústińgi qabatınıń pataslanıwına tán bolǵan mexanikalıq birikpelerdiń muǵdarınıń kóbeyiwi.

Ximiyalıq - suwda záhárli, záhárli emes organikalıq hám de anorganikalıq birikpelerdiń kóbeyiwi.

Bakterial hám de biologiyalıq- suwda hár qıylı patogen mikroorganizmlerdiń, vodorosellerdiń, zamarıqlardıń kóbeyiwi.

Radioaktiv - suwdıń ústińgi hám de astıńǵı qabatlarında radioaktiv zatlardıń kóbeyiwi.

Jıllılıq pataslanıw - jıllılıq hám de AES lerden shıqqan jıllı suwlar menen pataslanıwı.

Suw háwizleriniń pataslanıwshı tiykarǵı faktorlarǵa - bular sanaattan hám kommunal kárxanalarınan, mal sharwashılıǵı komplekslerinen, ruda qazıp alınatuǵın ónimlerdi qayta islewden shıqqan shıǵındılar, shaxtadan shıqqan suwlar, toǵay ónimlerin qayta islewde, suw hám de temir jol transportlarınan shıqqan shıǵındılar, pestitsidler bolıp esaplanadı.

Pataslawshı zatlar tábiyiy suwlarǵa túsip, suw sıpatınıń ózgeriwine alıp keledi, yaǵnıy suwdıń fizikalıq qásiyeti ózgeredi, jaǵımsız iyis, dám payda boladı, sonday-aq suwdıń ximiyalıq quramı ózgerip zıyanlı zatlardı payda etedi, suwdıń betindedegi hár qıylı júzip júrgen zatlar suw tubine shógedi.

Sanaattıń shıǵındı suwları tiykarınan óndiristen shıqqan shıǵındılar menen pataslanadı. Sanaat shıǵındı suwları san hám sıpat quramı jshıǵındıan hár qıylı boladı. Olar sanaat tarawına, onıń texnologiyalıq protsessine baylanıslı bolıp, tiykarǵı eki gruppaǵa bólinedi: organikalıq emes birikpeler hám quramında záhári bar uwlı birikpeler.

Birinshi gruppaǵa soda, sulfat, azot zavodlarınan, qorǵasın, tsink, nikel rudaları fabrikalarınan shıqqan shıǵındı suwlar jatadı. Bul shıǵındı suwlar quramında kislotalar, siltiler, awır metallar ionları kóp boladı. Bul gruppaǵa tiyisli shıǵındı suwlar suwdıń tek ǵana fizikalıq qásiyetin buzadı.

Ekinshi gruppaǵa tiyisli shıǵındı suwlardı neftti qayta islewshi, nefteximiyalıq zavodlar, organikalıq sintez, koksoximiyalıq kárxanalar taslaydı. Bul shıǵındı suwlar quramında hár qıylı neft ónimleri, ammiak, aldegidler, smola,fenol hám de basqada zıyanlı birikpeler ushırasadı. Bul shıǵındı suwlardıń tiykarǵı tásiri okisleniw protsessleri nátiyjesinde suwda kislorodtıń muǵdarınıń azayıp ketiwi, oǵan bolǵan bioximiyalıq talaptıń ósiwi, suwdıń organileptikalıq kórsetkishiniń tómenliwi bolıp esaplanadı.

Házirgi zaman etaplarında ishki suw háwizleriniń, teńizlerdiń, dúnya júzlik okeanlarınıń tiykarǵı pataslawshıları bolıp neft hám neft ónimleri esaplanadı. Neft hám de neft ónimleri suwǵa túsip hár qıylı túrdegi pataslanıwdı keltirip shıǵaradı: suwdıń betinde júzip júriwshi neftli plenkanı, suwda erigen yamasa emulgirlengen neft ónimlerin, suw astına shókken awır fraktsiyalardı payda etedi. Bul pataslanıwda suwdıń iyisi, reńi, suwdıń jabısqaqlıǵı ózgeredi, kislorodtıń muǵdarı azayadı, zıyanlı organikalıq birikpeler payda boladı, suw uwlı qásiyetke iye bolıp adamlar ómirine qáwip tuwdıradı.

12 g neft 1 tonna suwdı paydalanıwǵa jaramsız qıladı. Sanaat suwlarınıń tiykarǵı pataslawshı deregi fenol bolıp esaplanadı. Ol kóplegen nefteximiyalıq kárxanalardıń shıǵındı suwlarında ushırasadı. Bunday shıǵındı suw menen pataslanǵanda suw háwizleriniń biologiyalıq hám ózin ózi tazalaw protsessi keskin páseyedi, suw karbolka iyisine iye boladı.

Xalıqtıń ómirine tsellyuloza-qaǵaz sanaatınan shıqqan shıǵındı suwlar da zıyanlı tásir kórsetedi. Aǵash massasınıń okisleniwi nátiyjesinde kóp muǵdardaǵı kislorodtıń jutılıwına sebepshi bolıp, óz gezeginde uwıldırıqlardıń, mayeklerdiń hám eresek balıqlardıń nabıt bolıwına alıp keledi. Talshıqlı hám de basqada erimeytuǵın zatlar suwdı pataslaydı, onıń fizikalıq-ximiyalıq qásiyetin tómenletedi. Balıqlarǵa hám olardıń awqatlıq zatı bolǵan omırtqasızlarǵa bolsa mol eritpeleri zıyanlı tásir jasaydı. Shirip atırǵan aǵashlardan, onıń qabıqlarınan hár qıylı dubil zatlar bólinip shıǵadı. Smola hám de basqada ekstraktiv ónimler ıdıraydı, kóp muǵdardaǵı kislorodtı jutıp, balıqlardıń hám olardıń uwıldırıqlarınıń ólimine sebepshi boladı. Bulardan tısqarı mol eritpeleri dáryalardı pataslaydı, shókken aǵashlar balıqlardıń uwıldırıq shashatuǵın hám awqatlanatuǵın orınlarınan ayıradı.

Atom elektrostantsiyalar dáryalardı radioaktiv shıǵındılar menen pataslaydı. Radioaktiv shıǵındılar mayda planktonlı mikroorganizmlerde, balıqlarda kontsentartsiyalanıp, basqa haywanlarǵa beriledi. Planktonlardıń radioaktivliligi ózleri jasap atırǵan suwdıń radioaktivliligine qaraǵanda mıń mártebe kóp boladı.

Radioaktivliligi joqarı bolǵan shıǵındı suwlar (1 litrge 100 kyuri hám onnanda joqarı) jer astı shıǵındısız basseynlerinde hám arnawlı rezervuarlarda saqlanıwı kerek.

Xalıqtıń ósiwi, eski qalalardıń keńeyiwi hám de taza qalalardıń payda bolıwı turmıs xızmeti shıǵındı suwlarınıń suw háwizlerine kelip túsiwin kóbeytedi. Bul shıǵındı suwlar dáryalardıń, kóllerdiń awırıw tarqatıwshı bakteriyalar hám gelmintler menen pataslanıwına sebepshi bolmaqta. Bunnan tısqarı suw háwizleriniń joqarı dárejede turmısta kóp qollanılatuǵın kir juwıwshı zatlar menen pataslanıwı da gúzetilmekte. Olardıń sanaatta hám de awıl xojalıǵında qollanıwı keń tús almaqta.Onıń quramındaǵı ximiyalıq zatlar shıǵındı suwlar menen birge dáryalarǵa, kóllerge túsip suw háwizleriniń biologiyalıq hám fizikalıq rejimine tásir etpekte. Nátiyjede suwdıń kislorod penen toyınıw qábliyeti páseyedi, organikalıq zatlardı mineralizatsiyalaytuǵın bakteriyalardıń iskerligi toqtap qaladı. Suw háwizleriniń jawın hám qar suwları arqalı pestitsidler hám de mineral tóginler menen pataslanıwı úlken qáwipti keltirip shıǵarmaqta.

İzertlewler nátiyjesinde tastıyıqlanǵan maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda insektitsidler suwda suspenziya túrinde bolsa, ol dárya hám kóllerdi pataslawshı neft ónimlerinde eriydi. Bunday qarım qatnas suw ósimlikleriniń oksileniw funktsiyalarınıń hálsizleniwine alıp keledi. Pestitsidler suwǵa túsip planktonlar, bentos, balıqlar organizminde toplanadı, awqatlıq shınjırı arqalı adam organizmine kelip túsip, ayrım organlarǵa bólek yamasa pútin bir organizimge zıyanlı tásir jasaydı.

Mal sharwashılıǵınıń intensifikatsiyası sebepli, awıl xojalıǵınıń bul tarawınan shıqqan shıǵındı suwlar ózi haqqında kóp nárselerdi bildirip atır.

Quramında ósimlik talshıqları, haywan hám ósimlik mayları, dáretleri, palız hám miywelerdiń qaldıqları, teri hám tsellyuloza-qaǵaz sanaatı, qant hám pivo islep shıǵıwshı zavodlardıń, sút-gósh kárxanalarınıń,konserva hám konditer sanatınıń shıǵındıları suw háwizleriniń organikalıq pataslanıwınıń sebepshisi bolmaqta.

Shıǵındı suwlardıń 60% organikalıq birikpeler quraydı, bul organikalıq kategoriyaǵa kommunal, meditsina -sanitariyalıq suwlardıń, teri hám jún tazalawshı kárxanalardıń biologiyalıq pataslanıw kiredi.

Jıllılıq elektrostantsiyalardan shıqqan shıǵındı jıllı suwlar jıllılıq pataslanıwın keltirip shıǵaradı. Bul óz gezeginde zıyanlı aqıbetlerge alıp keledi. Jılıǵan suwda kislorod muǵdarı azayadı, termikalıq rejim buzıladı, kók-jasıl vodorosller ushın sharayat jaratılıp berilip, massalı túrde rawajlana baslaydı. Nátiyjede kók jasıl vodorosllerdiń kóbeyiwi sebepli cuw gúllene baslaydı. Gidroenergetikalıq qurılıslar, dárya flotı kemeleri sebepli dáryalar pataslanadı.

II-bap. Izertlew obekti hám usılları