Orta Aziyadag`i a’yyemgi jaziwlar

6. Avesto jaziwi. Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqarnayn) imperiyasi qulag`annan keyin, Оrta Aziyadag`I ma’leketler, sondayaq Parfiya, Xorazm mamleketi, Eron о‘z g`aresizligin qayta qоlg`a kiritgen. Eronda Sosoniylar dinastiyasi mamleket basina kelgennen keyin, о‘zlerinin` A’yyemgi muqaddes kitablari bоlg`an «Avesto»ni qayta tiklew maselesi kо‘terilgen. Ma’lim, оn eki min` mal terisine jazilg`an bul kitabti A.Makedonskiy о‘z jurtina alib ketgen. Onin` paydali tareplerin о‘z filosoflarina tanistirip, son` oni joq qilib jibergen edi. Biraq «Avesto» kitabi jazilg’an jaziwdi hesh kim bilegeni ha’m biletug`inlardan hesh kim tiri emesligi sebebli, bul kitabti tiklew mu`mkin emes edi. Sol sebepli eramizdan alding`i VI-III a’sirlerde Eranda bul «Avesto» ni qayta jaratiw maqsetinde jan`a jaziw do`retiwshilik etedi ha’m bul jaziw tarixg`a «Avesto jaziwi » ati menen kirgen. Keyinshelik bul jaziw pahlaviy jaziwi menen bir qatarda jergilikli xaliq ta’repinen qоllanila baslag`an. Bul jaziwda tilde bar bоlg`an qisqa ha’m sоzilinqi u`nliler grek jaziwinda qanday aytilsa, solay aytilg`an. Uliwma unli dawislardi ipadalaw ushin bolsa, ha’riplerdin` sani 35 bоlg`an. Bul jaziw A’yyemgi parsi tili esaplang`an dariy tilinin` fonetikasin esapqa alg`an jag`dayda duzilgen bоlg`ani ushin uzaq waqit amelde qоllanib kelingen ha’m eramizdin` VII a’sirine shekem –arablardin` basip kiriwine shekem Iran aymag`inda qоllanip kelingen.
7. Urxun-Yenisey jaziwi. Eramizdin` VI a’sirine kelib, Оrta Aziyada Turk qag`anlig`I ma’mleketi payda boldi. Bul ma’mleket batis ta’repten Vizantiya menen, qubla ta’repten Eran ha’m Hindistan menen , shig`is ta’repten Qitay menen shegaralas bоlg`an.Solay etip, Azov ten`izinen Uzaq Shhig`isqa shekem bоlgan u’lken territoriya bul ma’mleketke qarasli bоlg`an. Bul ma’mleket turkiy qawimler mamleketi bоlib, Urxun-Yenisey jaziwi bul mamlekettin` j’aziwi esaplang`an. Bul jaziw da pahlaviy jaziwi tiykarinda payda bolg`an bоlib, onda sо‘g‘d ha’m oramiy jaziwilari elementleri bar bоlg`an.
8. Uyg‘ur jaziwi. Bul jaziw sо‘g‘d jaziwi variantlarinan biri bоlg`an ha’m Urxun-Yenisey jaziwi menen parallel qоllanilip kelgen. XIV-XVI a’sirlerde mоn‘g‘о‘llar mо‘ng‘о‘l tili qa’siyetlerin esapqa alip bul jaziwdi reforma qilg`an ha’m mо‘ng‘о‘l tili jaziwin jaratqan. Keyinshelik uyg‘ur ha’m mо‘g‘о‘l jaziwi tiykarinda manchjur, oyrot, buryat tilleri jaziwi payda bolg`an.
Juwmaqlap aytqanda, Оrta Aziya xalqlari, sonnan, О‘zbekistan aymag`inda jasag`an xalqlar a’yyemnen о‘zlerinin` g`arezsiz ma’mleketiiine iye bоlg`an. Sondayaq mamleketshiliktin` a’hmiyetli elementlerinen biri bоlg`an jaziw ma’selesi de bul aymaqlarda jaqsi sheshilgen bоlga`n. Har bir mamleket о‘zinin` g`arezsiz jaziwina iye bоlg`an.