O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi м. E. Jumayev bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi va metodikasi

Mashg'ulotning borishi. /- qism. Stol ustiga 6 ta katta va 7 ta kichik olmaning rangli tasviri oraliqda ma'lum masofa qoldi^ib, bir qator qilib terib qo‘yiladi. Tarbiyachi „Olmalaming kattaligi haqida nima deyish mumkin? Qaysi olma katta (kichik)? Qanday qilib tekshirish mumkin?" — deb so‘raydi. Bolalardan biri katta olmalarni, boshqasi kichiklarini sanaydi. Katta va kichik olmalar nechtadan, qaysi son katta (kichik): 6 mi yoki 7 ekanligi aniqlangach, pedagog bolalardan qaysi olmalar ko‘p va qaysi olmalar kam ekanligi yaqqol ko‘rinishi uchun nima qilish kerak?" — deb so‘raydi. So‘ngra u bir bolani chiqarib, har bir katta olmaning tagiga kichik olmani aniq tagma-tag qilib qo‘yib chiqishni va qaysi son katta, qaysi son kichkina ekanligini aytib berishni taklif etadi. Pedagog bolalarning javobini aniqlashtiradi: „To‘g‘ri, endi 7 soni 6 sonidan katta ekanligi yaqqol ko‘rinib turibdi. 7 ta olma bor joyda 1 ta olma, kichik olma, ortiqcha (pedagog ortiqcha olmani ko‘rsatadi), 6 ta olma bor joyda bitta olma yetish- maydi. Demak, 6—7 dan katta".
Tenglashtirishning ikkala usuli ko‘rsatiladi, so‘ngra har ikkala guruhdagi olmalar soni 7 taga yetkaziladi. Tarbiyachi olmalaming oUchami har xil, lekin ularning soni teng 7 tadan bo‘lganligini ta'kidlaydi. Predmetlarning soni ularning olchamiga bog‘liq emas.
Keyin pedagog bolalarga 6 va 7 soni hosil qilingan usuldan foydalanib, 8 sonining hosil bolshini ko‘rsatadi.
2- qism. („man„ha bo4s a, shuncha harakat qil" o‘yin mashqi). Tarbiyachi aolq|qrni 2 qatorga bir-birlariga qarqmq-qarchi qilib turg‘izadi va ularga topshiriqni tashantirqdi: „Sizlar, men ko^tgan kartochkada nechta predmetning rasmi tasvirlangan boUsa, shuncha marta harakat qilasizlar. Ovoz chiqarmay sanash lozim. Harakatni avvalo mana bu qatorda (ko‘rcаtаdl) turgan bolalar ularni tekshiradilar, keyin esa, aksincha siz harakatni bajara^, bular sizlarni tekchlrаdllqr". (Pedagog kim kimni tekchlrishinl aniqlash- tiradi).
Har bir qatorga 2 tadan topshiriq beriladi, 6 va 5 ta, 7 va 4 ta predmetning rasmi ko‘rsqtilqdi. Bolalarga uncha murakkab bolmagan harakatlarni bajarish taklif qilinadi. Masalan, qo'Harni yon tomondan yuqoriga ko‘tarish, oldinga egilish, cho‘qqayib o‘tirish va hokazo.
3- qism. („Kim tezroq topadi?“ o’yin mashqi). Bolalar stol atrofida o‘tirsOilsr. TokchsOs geometrik shskllsr moOeli: kvsOrst, to‘g‘ri to‘rtburchak, Ooira, oval shaklidagi predmetlar Bo‘yilgan. Pedagog stoliOa kvaOrat, to‘g‘ri to‘rtburchak, Ooira va oval shakliOagi preOmetlar: soat maketi, patnis, ko‘zgu, sharf, ro‘molcha, taqsimcha bor Bolalardan biriga tokchaOa tuigan shakl^ming nomini aytish taklif etilaOi. Tarbiyachi: „Hozir bir o‘yin o‘ynsymiz“l („Kim tezroq topaOi" o‘yinini taklif etish mumkin.) Men har bir guruhOan I taOan bolani chiqaraman (bir stol atrofiOa o‘tirgan bolalarni) va kimning qanOay shaklni topishi kerakligini ataman. KimOa kim birinchi bo‘lib o'xshash preOmetni topib, shu preOmetga o‘xshash shaklni yoniga qo'ysa, o'sha bola yutgan hisoblanaOi".
PeOagog bir yo'la 4 kishini c^arcOi. Bolalar o'zlari tanlagan preOmetning nomini aytaOilar hamOa uning shaklini tavsiflab bersOilsr. PeOagog: „Sen ko‘zguning yumaloq ekanligini qayerOan bilOing? Oval shskliOsligi^i-chi?“ va hokazo savollar beraOi.
Bolalar preOmetni to‘g‘ri tanlab olsalar bir ochkoga ega bo‘lsOilsrl Barcha preOmetlar taqsimlanib bo‘lingach, ochkolar soni hisoblab chiBilaOi. G‘olib chiqqan bolslargs chapak chslinsOi.
Mashg‘ulot oxiriOa tarbiyachi: „Doira (kvaOrat va hokazo) yoniOa nima turibOi? Mana bu preOmetlar qanOay shaklOa? Ular nimasi bilan o^shash? Ularning soni nechta?" — kabi savollarni beraOi

8. 
   BOB
   

MASHG'ULOTNI TASHKIL QILISH

46. 
    §. Bolalar bog‘chasida va bog'cha-maktabda
    matematika fanining o‘rgatilishi orasidagi uzviylik
    

MashgUlot shakli — bu bolalarning tasawurini o‘quv-bilish faoliyatlarini uni turli sharoitlarda (xonada, tabiatda sayr etganda va hokazo) o‘tkazilishi maqsadga muvofiq ravishda pedagog- tarbiyachi tomonidan tarbiyaviy mashg‘ulot jarayonida foydalaniladigan qilib tashkil etilishidir.
Bog'cha-maktablarda, katta guruhlarda matematika mashg‘u- lotini tashkiliy shakllari dars-mashg‘uloti suhbat jarayonida (predmetlar sanog‘i, nomlanishi va hokazolar) mustaqil fikrlash, bolalarning yakka tartibda, guruh va jamoa bo‘lib ishlashlari, tabiat qo‘ynida sayohat o‘tkazilishidan iborat.
0‘quv dasturi DTS asosida Respublika Xalq ta'limi vazirligi tasdiqlagan davlat hujjati bo‘lib, uning bajarilishi majburiydir. Bog‘chalar katta guruh bolalarida matematik tushunchalarni rivojlantirish tabiiy ma:ematik ta'lim davlat standard talablarining bolalar tomonidan bajarilishi ularning zarur bilimlar, malaka va ko‘nikmalarni egallashlariga, matematik bilim olishga ijobiy munosabatda bo‘lish tasawurlarining shakllanishiga yordam beradi:

1. 
   bolalarni tevarak-atrofdagi tabiiy muhitga moslashtirish, yangi tushunchalarni shakllantirish;
   
2. 
   faoliyatning har xil turlarini: o‘quv, mehnat, muloqotni egallash;
   

4. 
   o‘z-o‘zini nazorat qilish hamda ziyraklikka o‘rgatish;
   
5. 
   muayyan umumiy tabiiy-ilmiy iqtidorning belgilangan darajasi va uning keyingi taraqqiyoti tavsifi.
   

Shunday qilib, katta guruhlarda tabiiy-matematik ta'lim davlat ta'lim standartining o‘quv-biluv jarayoniga joriy etilishi fanlararo aloqadorlikka doir tabi y-ilmiy bilim, ko‘nikma va malakalamigina emas, balki bolaning rr uayyan asosiy faoliyati majmuasi—mehnat, o'quv-biluv, axloqiy va jismoniy tuzilishiga mos keladigan fazilat- larining shakllanishini ham ta'minlaydi.
Har bir bolaning bilimida siljish bo‘lishiga erishish zarur.
Birgalikda ishlash bilish faoliyatining faollashuviga yordam beradi, bolalarda o‘zaro nazorat qilish va o‘zaro yordam berish sifatlarini shakillantiradi, tarbiyaviy vazifani ado etadi.
Bolalarda elementar matematik tasawurlarni rivojlantirish vazifalari va bolalar bog'chasida arifmetika asoslarini tarkib topti- rish, miqdor, makon va zamonga oid tasawurlarni rivojlantirish mashg'ulotning asosiy shartidir. Har bir mashg'ulotda tarbiyachi mavzu mazmunining asosiy masalalari va uni mashg‘ulot jarayonida ishlash metodikasini ochib beradi. Bunda shuni nazarda tutish kerakki, berilayotgan tavsiyalar, odatda, bolalarga berilishi kerak bo‘lgan topshiriqlar, mashqlar, savollaming namunalaridir. Bunday mashqlar sonini pedagog-tarbiyachi guruh bilan ishlashning aniq shart-sharoitlarini hisobga olib, o‘zi aniqlashi kerak.
Tayyorlov guruhida o'tkaziladigan matematik mashg'ulotda didaktik ko‘rsatma materiallaridan keng foydalanilishi xaraklec^lidi^. Amaliy ishlar, ko'rgazma tashkil qilish bilan bog'liq bo'lgan topshi­riqlar ham namunalar sifatida qaralishi mumkin. Pedagog- tarbiyachi ularga o'zida bo'lgan ko'rsatma-qo'llanmalarni hisobga olib tuzatishlar kiritishi mumkin. Ko'pchilik hollarda tavsiya etilayotgan og'zaki mashqlar materialini pedagog-tarbiyachi turli usullarda berishi, ba'zan esa guruhning tayyorgarligiga qarab almashtirishi ham mumkin. Pedagog-tarbiyachi tavsiya etilayotgan didaktik o'yinlarga ham ijodiy yaqinlashishi kerak, bunda o'yinlarni o'tkazishda foydalaniladigan qo'llanmalarni imkoni boricha ko'proq tayyorlab borish, har bir mashg'ulotning aniq vazifalarini hisobga olib, o'zi topgan o'yinlarni sinash maqsadida mashg'ulot- larda o'yinlar tashkil qilishi mumkin.

46.