O‘rta maxsus professional ta’limning 50710101- kimyoviy texnologiya (ishlab chiqarish turlari bo‘yicha) mutaxassisligi bo‘yicha Kasbiy faoliyatida chet tili fanidan

Tuzuvchilar:	I.Nishonov
Oltiariq sanoati texnikumi O‘TIBDO‘
R.Arabboyev			Oltiariq sanoati texnikumi ICHTBDO‘
А. Usavboyev			Oltiariq sanoati texnikumi o‘qituvchisi
N.Akbarova			Oltiariq sanoati texnikumi o‘qituvchisi
Pedagogik				innovatsiyalar,		kasb-hunar			ta’limi
M.A.Tuxtasinov			boshqaruv	hamda	pedagog		kadrlarni		qayta
			tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti
Professional ta’limni innovatsion rivojlantirish boshqarmasi mutaxassisi-ma’sul
Taqrizchilar:	O.K. Raxmonov		Farg‘ona	politexnika		instituti		“Kimyoviy

texnologiyasi” kafedra prof. t.f.n
81
1. O‘quv dasturi umumiy talablari

Dastur nomi	Umumiy kimyoviy texnologiya
Ajratilgan soat	100
Mavzular soni	38
Dasturning maqsadi	O‘quvchilarga kimyo fani haqida dastlabki tushunchalarni hamda kimyo fanini boshqa fanlar qatoridagi o‘rnini tushuntirib berish. Kimyoviy hodisalarning tabiatdagi, shuningdek tirik mavjudotlar: inson, hayvon va o‘simliklar hayotidagi rolini tushuntirish hamda insoniyatning farovonlikda hayot kechirishlari uchun kimyo fani va sanoatining ahamiyatini tushuntirish bilan o‘quvchilarning kimyo faniga bo‘lgan qiziqishini shakllantirib borish. Kimyoning fan sifatida shakllanish tarixini bayon etish o‘quvchilarda ajdodlarimiz bilan faxrlanish tuyg‘usini rivojlantirib borish.
O‘zlashtirish (o‘qitish) natijalari	“Umumiy kimyo texnologiyasi” fanini o‘zlashtirish uchun o‘qitishning ilg‘or va zamonaviy usullaridan foydalanish hamda Yangi informatsion-pedogogik texnologiyalarni o‘quv jarayoniga tatbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni o‘zlashtirishda zamonaviy axborot texnologiyalari: eng oxirigi, Yangi darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, ma’ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallar, virtual stendlar hamda ishchi holatdagi asbob-uskunalar va apparatlarning tayyor dori turlarini laboratoriya sharoitida tayyorlanish texnologiyasidagi namunalari va maketlaridan foydalaniladi.
Bilimlar	- - - - - - - - - sulfat kislotasi ishlab chiqarish texnologiyasi bog‘langan azot birikmalari ammiakning fizik-kimyoviy xususiyatlari ammiakni ishlab chiqarish asoslari nitrat kislotasining fizik-kimyoviy xususiyatlari va qo‘llanishi mineral o‘g‘itlar texnologiyasi silikat materiallarining turlari. nodir metallar oltin, kumush va ular birikmalarining fizik-kimyoviy xossalari
Ko‘nikmalar	- - - - - - sulfat kislota ishlab chiqarish ko‘lami va korxonalari azot birikmalarining ahamiyati va xom-ashyolari kuchsiz nitrat kislotasi ishlab chiqarish usullari mineral o‘g‘itlarning ahamiyati va assortimenti. chinni-fayans buyumlarini ishlab chikarish uchun ishlatiladigan xom-ashyo materiallariga ishlov berish va massa tayyorlash oltin va kumushni amalgamatsiya yuli bilan ajratib olish
O‘quv rejasiga muvofik o‘zaro boqliq bo‘lgan fanning nomi	“Umumiy va noorganik kimyo”, “biotexnologiya”

82

O‘qitishning tashkiliy shakli	N -nazariy ta’lim; A -amaliy ta’lim; L –laboratoriya mashgulotlar;
Dasturga qo‘yilgan talab	Majburiy
O‘qitish tili	Guruhga tayinlangan dars tili asosida

2.O‘quv dasturi mazmuni

№	Mavzularnomi	Mavzuning qisqacha mazmuni	Jami	O`qitishning tashkiliy	qismi Mustaqil ta`lim
1	Sulfat kislota haqida umumiy tushunchalar	H2SO4 2 asosli kuchli kislota. Oddiy sharoitda hidsiz, rangsiz, ogʻir moysimon suyuqlik; zichligi 1,83 g/sm³(15° da), qotish temperaturasi 10,45°, qaynash temperaturasi 296,2°. Sulfat kislota suvni oʻziga yutib, koʻp miqdorda issiklik chiqaradi. Shu sababli uni suyultirishda kislotaga suv qoʻshish salbiy oqibatlarga olib keladi (kuchli portlash sodir boʻlishi mumkin). Sulfat kislotani suyultirish uchun uni ozozdan suvga qoʻshiladi. Sulfat kislota ning suvdagi eritmalarini sovitish yoʻli bilan uning H2SO4H2O, H2SO42H2O, H2SO44H2O tarkibli gidratlari olingan. Sulfat kislota sulfatlar va gidrosulfatlar hosil qiladi.	2	N	1
2	Sulfat kislota ishlab chiqarish usullari	Ishlab chiqarish usullari. Sulfat kislota X asrdan boshlab olinib kelinmoqda. U temir kuporosini yoki achchiqtoshni qattiq qizdirish natijasida olingan. Hosil bo'lgan og'ir moysimon suyuqlik sulfat kislota kuporos moyi deb atalgan. 2FeSO4 + 2H2 O→ 2FeO+ 2H 2SO 4 XV asrda kimyogarlar oltingugurt va selitra aralashmasini yoqib, sulfat kislota olish mumkinligmi aniqlaganlar. Shu usulda 300 yildan ko'proq vaqt mobaynida sulfat kislota oz miqdorda shisha qolbalar va retortalarda faqat laboratoriyalardagina olingan	2	N	1
3	Sulfat kislotaning ishlatilishi va ahamiyati	Sulfat kislota oltingugurt, oltingugurt kolchedani FeS2, sulfit angidrid SO2 va boshqa dan ham hosil qilinadi. Sulfat kislota kimyo sanoatining muhim mahsuloti. Oʻgʻit tayyorlashda, metallurgiyada, neftni tozalashda, boʻyoqchilik sanoatida, sunʼiy tolalar, portlovchi moddalar, xlorid kislota olishda, qoʻrgʻoshinli akkumulyatorlarda elektrolit sifatida va boshqalarda ishlatiladi.	2	N	1

83

4	Sulfat kislota ishlab chiqarish texnologiyasi	Sulfat kislota ishlab chiqarish beshta bo'limni o'z ichiga oladi: Pech bo'limi (bunda quruq SO2 hosil bo'ladi). Yuvish bo'limi (bunda SO2 gazi ho'l usul bilan tarkibidagi qo'shimchalardan, ya'ni H2SO4 ning tomchilaridan, suv bug'laridan va kontakt zaharlaridan to'liq tozalanadi). Kompressor bo'limi (bunda tozalangan gaz so'rib olinib, kontakt apparatiga yuboriladi). Kontakt bo'limi (bunda SO2, gazi katalizator bilan ta'sirlashib — to'qnashib SO3, ga aylanadi). Absorbsiya bo'limi (bunda S03suvga yuttiriladi va H2SO ga aylantiriladi).	4	N	2
5	Azotli brikmalar haqida umumiy tushunchalar	Azot sanoatida maxsulot olish uchun asosiy xom ashyo atmosfera havosi va bazi bir yoqilgilar hisoblanadi. Kimyoviy sanoatda havoning xom ashyo sifatidagi belgilari 2 bobda berilgan. Havoni bir qismi azot bo`lib, u amiak, kalsiy sianid va azot texnologiyalarini boshqa maxsulotlarini olishda ketadigan jarayonlarda ishlatiladi. Bazi bir azot texnologiyalarida havoni toza xolda ajratib olish shartmas, N2:H2=1:3 stexiometrik korinishga keltirish uchun havo gaz aralashma xolatiga keltiriladi. Boshqa sxemalarda sintez gazini ortiqcha aralashmalardan tozalash uchun suyuq azot ishlatiladi, va gaz xoldagisi konversiyalangan gazga aniq belgilangan nisbatda qoshiladi. Oxirgi xolatda havoni chuqur muzlatish orqali ajratishadi	2	N	1
6	Bog‘langan azotli brikmalar	Tabiy gazni kompressorda 4,6 MPa bosimda siqishadi, vodorod azot aralashmasi bilan arashtirib va olovli qizdirgichga 2ga jo`natishadi, u erda reaksion aralshma 130-140 ° C dan 300-400° c gacha qizdiriladi. Qizdirish uchun tabiy yoki boshqa yonuvchi gaz ishlatishadi. Keyin qizdirilgan gaz oltingugurt birikmalardan tozalanadi; 3 reaktorda alyumokobaltmolibdien katalizatori oltingugurt uglevodorod birkmalri vodorod sulfide shakligacha gidridlanadi, keyin 4 adsorberda rux oksidi asosidagi corbent orqali vodorod sulfide yutiladi. Odatda 2 adsorber qo`yishadi, ular davomiy yoki parallel ulangan bo`ladi. Ulardan biri sorbent yuklash uchun o`chirib qo`yilishi mumkin. H2S miqdori	2	N	1

84

		tozalangan gazda 0,5 mgr/ m3 dan oshmasligi kerak.
7	Azotli brikmalarning olinishi	Labaratoriyada azot ammoniy nitratni qizdirib olinadi, reaksiya ikki bosqichda boradi. NH4Cl(kons) + NaNO2(kons) NH4NO2 + NaCl NH4 NO2 N2 + 2H2O Shuningdek, Br2 ta’sirida ammiakni oksidlab olinadi. 2NH3 + 3Br2 → 6HBr + N2 Juda toza azot olish uchun natriy azitni termik parchalash usulidan foydalaniladi. 2NaN3 2Na + 3N2 Sanoatda azot suyultirilgan havoni rektifikatsiyalash yo‘li bilan olinadi.	4	N	2
8	Azotli brikmalarning ishlatilishi va ahamiyati	Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki azot elementini organizmdagi ro'li katta va bu azot aylanishini tushunish mumkin. Tarkibida azot atomi bo‘lgan moddalarni chiqarib tashlash uchun organizm qanday yo‘l tutadi? Axir ularning molekulalari ham asta-sekinlik bilan parchalanib boradiku? Azot atomlarini qayoqqa tashlanadi? Organizm azot atomlarini o‘pka orqali gaz holatida chiqarib tashlay olmaydi. Ularni siydik tarkibidagi ammiak sifatida chiqarib yuborish mumkin – dengizda yashovchi sut emizuvchi hayvonlarning aksariyatida shunday yo‘l bilan azot organizmdan chiqariladi.	2	N	1
9	Azotli organik brikmalar aminlar	Aminlar ammiakning hosilalari boigani sababli ularda ammiakning kimyoviy xossalari takrorlanadi. Quyi aminlar (metilamin, dimetilamin, trimetilamin) odatdagi sharoitda — ammiak hidi keladigan gazlar, aminlar qatorning o'rta a’zolari — salgina hidi bor suyuqliklar, yuqori a’zolari — hidsiz, qattiq moddalar	2	N	1
10	Ammiakning fizik- kimyoviy xususiyatlari	azotning vodorod bilan hosil qilgan eng oddiy birikmasi; oʻtkir hidli, rangsiz, zaharli gaz, kaynash temperaturasi 33,35°, suyuqlanish temperaturasi – 77,7°. 1 l A.ning ogʻirligi 0,7713 g, suvda yaxshi eriydi. A.ning suvdagi eritmasi kuchsiz asos. U tabiatda sof holda nihoyatda oz miqdorda uchraydi, azotli organik mod- dalarning parchalanishidan hosil boʻlib turadi.	2	N	1
11	Ammiakni ishlab chiqarish asoslari	A. toshkoʻmirni quruq haydashda qoʻshimcha mahsulot sifatida olinadi, ammo, asosan, azot bilan vodoroddan sin-tetik usulda hosil qilinadi: N2=3H2 2NH3=22 kkal, reaksiya faollovchi ok-sidlar (A12O3, KjO, CaO, SiO2, goho MgO) yordamida suyuqlantirilgan Fe,O4dan qaytarish usuli bilan olingan temir (katalizator) ishtirokida,	2		1

85

		300–1000 atm bosim va 500–550° temperaturada olib boriladi
12	Ammiakning ishlatilishi va ahamiyati	Botanik ko‘rsatkichlari va kimyoviy tarkibiga ko‘ra qo‘ziqo- rinlar yangi meva va sabzavotlardan farq qiladi. Ular tarkibida xlorofill saqlaydi va organik moddalarni sintezlash xususiyatiga ega. Qo‘ziqorinlar oziq-ovqatda tayyor holda ishlatiladi.	2	N	1
13	Ammiak sintezi	Amiak sintezini katalizatorlari oltingugurt birikmalari va xlor bilan qaytmas xolda zaharlanishadi. Ularning konsentratsiyasi gazda 5·10-5 dan oshmasligi kerak. Azot vodorod aralshmasida kislorod saqlagan (N20, SO, SO_,) va kisloroda katalizatorni qaytar kuchli zaxarlovchi zaxarlar hisoblanadi. Ularning zaxarlash harakati tarkibidagi kislorod miqdoriga proporsionaldir. Agar yangi gazning tarkibida kislorod saqlagan qo`shimchalar yoki moy bo`lsa, unda NH3 kondensatsiyasi bilan zarali birikmalar yo`qotiladigan ikkinchi kondensatsiyaga yuboriladi.	2	N	1
14	Nitrat kislota haqida umumiy tushunchalar	HNO3 - kuchli bir asosli kislota. Suvsizi beqaror suyuklik. Mol.m. 63,016. Suvsiz Nitrat kislotaning suyuqlanish temperaturasi — 41,59°,kaynash temperaturasi 84°, zichligi 1,513 g/sm3. Nitrat kislota suv bilan istalgan nisbatda aralashadi. Suvsiz Nitrat kislota (98—100%li) xona haroratida tutab parchalanadi, bunda hosil boʻlgan NO2 dan havo sariq tusga kiradi.	2	N	1
15	Nitrat kislota ishlab chiqarish	Labaratoriyada nitrat kislotaning tuzlariga yuqori konsentrasiyali sulfat kislota ta’sir ettirib olinadi: 2NaNO3 + H2SO4=Na2SO4 + 2HNO3 Nitrat kislota Sanoat miqyosida nitrat kislota olish uchun asosiy xom ashyo ammiak va havo hisoblanadi: 4NH3+5O2=4NO+6H2O 2NO+O2=2NO2 Oksidlanish jarayoni 900oS da Pt-Rh katalizatori ishtirokida olib boriladi.	2	N	1
16	Nitrat kislotasining fizik-kimyoviy xususiyatlari	Eng muhimi nitrat kislotaning metallar bilan reaksiyasida vodorod ajralmaydi. Agar nitrat kislotaga metallmaslar ta’sir ettirilsa metallmaslar kislotalargacha oksidlanadi: S+6HNO3(kons)=H2SO4+6NO2+2H2O Suyultirilgan nitrat kislota fosforni ortofosfat kislotagacha oksidlaydi: 3P+5HNO3+2H2O=3H3PO4+5NO Uglerod nitrat kislota ta’sirida CO2 gacha oksidlanadi: 3C+4HNO3=3CO2+2H2O+4NO Nitrat kislota tuzlari suvda yaxshi eriydigan oq qattiq moddalar.	2	N	1

86

17	Nitrat kislotaning ishlatilishi va ahamiyati	Nitrat kislotasi ahamiyati va ishlatish sohasining kengligi bo`yicha boshqa anorganik kislotalar orsida faqat sul'fat kislotadan keyingi ikkinchi o`rinda turadi.	2	N	1
18	Mineral o‘g‘itlar va olinish texnologiyasi	Azotli o`g`itlar Tuproqdagi organik moddalarning chirishda azot ammiakga, ammiak oksidlanib HNO3 aylanadi. Tuproqda HNO3 hosil bo‘lishi bakteriyalar ta’sirida boradi va nitrolanish deyiladi. CaCO3 + 2HNO3 = Ca(NO3)2 + CO2 + H2O O'simliklar HNO3 ning suvda eriydigan birikmalaridan, masalan kalsiy nitratdan azotni yaxshi o'zlashtiradi.	6	N	3
19	Silikatlar haqida umumiy ma’lumotlar	Silikat materiallarining olinishi. Silikat materiallarining turlari. Silikat materiallarining ishlstilishi.	6	N	3
20	Nodir metallar	Nodir metallar guruhiga oltin, kumush va platina guruhi metallari ruteniy, palladiy, osmiy, iridiy, platina kiradi. Oltin, kumush, mis va sof temir bilan birga birinchi metall sifatida qadimdan insoniyatga ma'lum. O‘zining jozibadorligi va jilosi bilan odamlar e'tiborini o‘ziga tortib kelgan bu metall eramizdan avvalgi 8000-12000 yillarda qazib olina boshlagan. O‘sha davrdayoq oltin taqinchoq, zeb-ziynat va boshqa maishiy jihozlar ishlab chiqarishda ishlatilgan.	4	N	2
21	Nodir metal qotishmalari	Oltin, kumush va ular birikmalarining fizik- kimyoviy xossalari	2	N	1
22	Mineral tuzlarning olinishi	Mineral tuzlarning ishlatilishi. Tuzlar.	4	N	2
23	Noorganik moddalar	Noorganik moddalarning ishlab chiqarish texnologiyasi	2	A	1
24	Fosforli o‘g‘itlar. Fosforli o‘g‘itlarning ahamiyati	Tarkibida fosfor boʻlgan mineral va organik moddalar; oʻsimliklarning fosfor bilan oziklanishini yaxshilash uchun ishlatiladi. Oʻsimliklar oʻzlashtirgan fosforning tuprokdagi jamgʻarmasini toʻldirishning birdanbir manbaidir	2	N	1
25	Fosforli o‘g‘itlar ishlab chiqarish texnologiyasi	Fosforli o‘g‘itlar tarkibida fosfor boʻlgan rudalar — apatit va fosforitlarni qayta ishlab olinadi	4	L	2
26	Kimyoviy reaktorlar	Ishlab chiqarish reaktorlariga qo‘yilgan asosiy talablar. Moddiy balansning differensial tenglamasi.	2	N	1

87

27	Katalitik jarayonlar va кatalitik reaktorlar	Ulaning qo‘llash soxalari va axamiyati. Katalizning turlari: gomogen, geterogen va mikrogeterogen. Katalitik aktivlik. Katalizatoralrni zaxarlanishi va ularni tozalash. Qo‘zg‘almas katalizator qatlami, mavxum qaynash katalizator qatlami, to‘xtovsiz xarakatdagi katalizator qatlami va yuza bo‘yicha ta’sirlanuvchi katalizator bo‘lgan katalitik reaktorlar.	4	N	2
28	Kimyoviy texnologik sistemalar. KTS da texnologik bog turlari.	KTS bir-biri bilan bog‘langan elementlarning yo‘nalishini ifodalovchi sistema. Ochiq va siklik zanjirli sxemalar KTSning modellari: matematik, unumlashtirilgan. KTS da texnologik bog turlari Texnologik bog‘lar: ketma-ket aylanma, parallel, siklik, kesishma. Energotexnologik sxemalar.	2	L	1
29	Kimyoviy ishlab chiqarishda xomashyo. Xom ashyoni boyitish turlari	Xom ashyo turlari. Tabiiy va sintetik xom ashyolar. Xom ashyoni boyitish usullari. Gravitasion, magnitli, elektrostatik va flotasion boyitish usullari. Kimyoviy va termik boyitish usullari. Ichimlik va sanoat suvlarini tayyorlash bosqichlari.	4	L	2
30	Energetik muammolar. Yoqilgi turlarini qayta ishlash	Yoqilg‘i xaqida tushuncha. Qazilma boyliklarni kimyoviy qayta ishlash. Neftni qayta ishlash va neft maxsulotlarini olish. Krekinglash jarayoni. Termik va katalitik krekinglash. Kokslash jarayoni. Kokslash pechining ishlash prinsipi. Vodorodni sanoatda sintez qilish usullari: koks gazini parchalash, suvning gidrolizi, elektroliz, termokimyoviy. Vodorodning kelajakda yoqilgi sifatida qollanilishi	2	N	2
31	Yuqori molekulyar birikmalar sintezi	Xalq xo‘jaligida yuqori molekulyar birikmalarga bo‘lgan extiyoj. YMBni olish usullari va turlari. Kauchuk va rezina olish. YMB ni olishda qollaniladigan reaktorlar va inisiatorlar. Atsetat, viskoza tolalarini ishlab chiqarish.	2	L	1
32	Kimyoviy tolalar olish	Kimyoviy tola olishda qollaniladigan xom ashyo turlari, ishlatiladigan apparatlar. Kimyoviy tolalarning xalq xojaligidagi ahamiyati.	4	N	2
33	Karbamid ishlab chiqarish texnologiyasi	Karbamidning jahon sanoat ishlab chiqarishining 90% dan ortig'i azot ajratadigan o'g'it sifatida foydalanishga mo'ljallangan. Karbamid umumiy foydalanishdagi barcha qattiq azotli o'g'itlarning eng yuqori azotli tarkibiga ega. Shuning uchun u azot birligi uchun eng past transport xarajatlariga ega ozuqa moddasi.	4	L	2

88

34	Karbamidni ahamiyati va ishlatilishi	G'alla va paxta ekinlarida karbamid ko'pincha ekishdan oldin oxirgi ishlov berish paytida qo'llaniladi. Yomg'ir ko'p bo'lgan joylarda va qumli tuproqlarda (azotni eritib yuborish natijasida yo'qotish mumkin) va mavsumda yaxshi yog'ingarchilik kutilayotgan joyda, karbamid o'simlik davrida yon yoki ustki kiyimda bo'lishi mumkin. Yuqori kiyinish yaylov va em-xashak ekinlarida ham mashhur. Shakar karamini etishtirishda karbamid ekilganidan keyin yon kiyintiriladi va har biriga qo'llaniladi	4	N	2
35	kaustik soda ishlab chiqarish texnologiyasi,	Kaustik soda - natriy gidroksidi (NaOH) uchun keng tarqalgan nomlardan biri bo'lib, u shuningdek lye sifatida ham tanilgan. Uning umumiy nomi natriy gidrat sifatida kimyoviy o'ziga xosligidan kelib chiqadi va u kaustik yoki korrozivdir. Sof shaklda kaustik soda mumsimon, oq rangli qattiq moddadir. U tezda suvni shimib oladi va suvli eritmalar hosil qiladi.	4	L	2
36	Polimer ishlab chiqarishning texnologik usullari	Polimerlarni monomer deb ataluvchi quyi molekulali moddalardan sintez qilib olinadi. Polimer makromolekulasining tarkibiga kirgan va uning ko`p marta qaytaruvchi atomlar guruhini tashkil qilgan "monomer" bo`g`ini yoki oddiy bo`g`in deb ataladi. Bo`g`inning kimyoviy brutto formulasi monomernikig a teng. Makromolekuladagi bo`g`inlar soni makromolekulaning nechta monomerni kimyoviy bog`lab sintez qilinganini bildiradi. Shuning uchun makromalekulalarning bo`g`inlar soni "n" polimerlanish darajasi deyiladi. (Polimerlanish monomerlardan polimerlarni sintez qilish usulidir). Odatda n 10,100,1000 va undan ham katta bo`lishi mumkin	2	N	1
37	Boshqa turdagi polimerlarning qisqa texnologiyalari	Makromolekulalarning zanjirsimon tuzilishi ularda egiluvchanlik xususiyatini barpo qiladi. Ana shu ma'lum chegarada ilgarlanma mustaqil harakat qiladi. uzun va zanjirsimonligidan makromolekulalarning o`zaro ta'sirlashuvi, bog`liqligining kuchi juda katta. Shu sababli polimer moddalardan xilma xil tolalar va tasmalar olinadi	2	N	1
38	Ishqorlar	Ishqorlar — bu ishqoriy, ishqoriy yer metallar va boshqa elementlarning(masalan, talliy)	2	A	1

89

		gidroksidlaridir. Ishqorlar suvda yaxshi eruvchanlikga ega bo‘ladi. Ishqorlar dissatsiyalanganda anion sifatida OH− va kation sifatida metall hosil qiladi.