O‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

3. Mulk huquqi uch tarkibiy qismdan iborat: 
1. mulkka egalik qilish; 

---

2. undan foydalanish; 
3. mulkni tasarruf etish. 
Egalik qilish huquqi – bu amalda ashyoga ega bo`lish, unga bevosita ta`sir 
o`tkazish imkoniyati. Egalik qilish huquqi qonuniy va noqonuniy bo`lishi 
mumkin. 
Foydalanish huquqi – bu ashyolar vositasida u yoki bu ehtiyojlarni 
qondirish, ashyodan uning foydali xususiyatlarni hamda daromadni olish 
huquqidir. 
Tasarruf etish huquqi- yuridik hujjatlar asosida ashyoning taqdirini tasarruf 
etish yo`lidagi qonuniy huquqlikdan foydalanish bo`lib ifodalanadi. 
Birgalikdagi mulk. Bunda birgalikdagi mulk ishtirokchilari mulkdorlari 
ulushlarini aniqlamagan holda birgalikda egalik qiladilar va foydalanadilar. Er-
xotinlar mulki va dehqon fermer xo`jaligi mulki shunday mulk hisoblanadi. 
Mulk huquqi vujudga kelishining boshlang`ich usullari: 
1) mulkni yaratish va ko`paytirish; 
2) ko`char va ko`chmas mulkka ochiq, uzoq va uzluksiz egalik qilish 
natijasida mulkni egallash; 
3) hamma yig`ib olishi mumkin bo`lgan ashyolarni mulkka aylantirish; 
4) egasiz ashyolar, topilma, qarovsiz hayvonlar va xazinaga mulk huquqini 
egallash. 
Mulk huquqi vujudga kelishining hosila usullariga quyidagilar kiradi: 
1. Shartnoma asosida (oldi-sotdi, almashish, hadya qilish va h.k.) 
2. Meros qilib qoldirish asosida. 
3. Natsionalizatsiya (milliylashtirish) asosida. 

---

4. Xususiylashtirish asosida. 
5. Rekvizatsiya asosida. 
6. Musodara asosida. 
4. Majburiyat huquqi. Bu huquqning mazmuni ashyoviy huquqlarning bir 
shaxsdan boshqasiga o`tishi bilan bog`liq fuqarolik huquqiy munosabatlardan 
iborat. Majburiyat huquqi mulkning harakati va qayta taqsimlanishi jarayonini 
muvofiqlashtiradi. Majburiyat huquqining asosida majburiyat tushunchasi yotadi. 
Majburiyat – fuqarolik huquqiy munosabat bo`lib, unga asosan bir shaxs 
(qarzdor) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan harakatni amalga 
oshirishga, muayyan harakatdan o`zini saqlashga majbur bo`ladi, kreditor esa, 
qarzdordan o`zini o`zining majburiyatlarini bajarishni talab qilish huquqiga ega 
bo`ladi. Demak, majburiyatda ikki taraf-qarzdor va kreditor qatnashadi. 
Majburiyatlar quyidagi asoslarda kelib chiqadi: 
- shartnomalardan; 
- yetkazilgan zarar oqibatida; 
- sud qarori asosida; 
- fuqarolik qonunshiligi fuqarolik-huquqiy oqibatlarning vujudga kelishi 
bilan bog`laydigan boshqa harakatlar va hodisalar natijasida.
Fuqarolik –huquqiy shartnoma-bu ikki yoki bir necha shaxsning fuqarolik 
huquq va burchlarini vujudga keltirish, o`zgartirish yoki bekor qilish haqidagi 
kelishuvidir. 
Shartnoma tuzishdan asossiz bo`yin tovlagan taraf shu tufayli yetkazilgan 
zararni boshqa tarafga to`lashi kerak. 
Majburiyatlar ijrosini ta`minlash quyidagi usullar bilan amalga oshiriladi: 

---

1.Neustoyka – shartnoma bilan belgilangan qarzdor majburiyatni 
bajarmagan taqdirda kreditorga to`lashi shart bo`lgan pul summasi. 
2.Garov – bir shaxsning boshqa shaxsga mol-mulkni yoki unga bo`lgan 
huquqni majburiyatlarni bajarishni ta`minlash uchun berishi. 
3.Zakalot- garovga qo`yiladigan mulkni garovga qo`yuvchi tomonidan 
garovga oluvchiga o`tkazilishi. 
4.Kafillik-bu kelishuv bo`lib, unga ko`ra, kafil boshqa shaxs majburiyatini 
to`la yoki qisman bajarishi uchun uning kreditori oldida javob berishni o`z 
zimmasiga oladi. 
5.Kafolat-unga binoan bank, boshqa kredit muassasasi yoki sug`urta 
tashkiloti (kafil)boshqa shaxs (prinsipal)ning iltimosiga ko`ra kafil o`z zimmasiga 
olayotgan majburiyat shartlariga muvofiq prinsipalning kreditori (benefitsar) pul 
summasini to`lash haqida prinsipalga yozma majburiyat beradi.