Orta ásirdegi shiǵistiń ataqli oyshili, Aristotelden keyingi ekinshi muǵallim atanǵan Farabiy bir qatar oqitiw principlerin islep shiǵiwda úlken miynet etti

Orta ásirdegi shiǵistiń ataqli oyshili, Aristotelden keyingi ekinshi muǵallim atanǵan Farabiy bir qatar oqitiw principlerin islep shiǵiwda úlken miynet etti. Ol didaktikaniń principlerinen oqitiw menen tárbiyaniń birligi principin, olardiń bir-biri menen baylanisin hám ózgesheliklerin aship berdi. Ilim-pánde úyretiw sistemasin, tálim-tárbiyaniń insaniyliq sipatin, jeke ózgesheliklerin zárúrligin bayan etti. Adamlardıń jeke ózgesheliklerin aniqlamay turip tálim-tárbiyada tájiriybeli pedagog, oqitiwshi tárepinen shólkemlestiriledi, basqariladi hám belgili maqsetlerge baǵdarlanadi degen juwmaqqa keldi.
Ullı ensiklopedist alım, filosof, pedagog Beruniy sistemalılıq, kórgizbelilik, izbe-izlik, ilimiylik principlerine artıqsha áhmiyet berdi. Tálim menen tárbiyaniń birligi principin zor etti. Tálim hám tárbiyaniń ala tábiyatına sáykes bolıwınıń táreptarı boldi, adamdı tábiyattıń bir bólegi dep bildi. Kórsetpeli oqıtiw oqıwshılardıń jas hám jeke ózgesheligin esapqa alıp, bilimdi bekkem, puxta ózlestiriw principin alǵa qoydı. Bilimdi ápiwayıdan quramalıǵa, belgiliden belgisizge, jaqınnan uzaqqa, ańsattan qıyınǵa, dálillewden juwmaq shıǵariwǵa qarsı oqıtıwdı usındı. Oqıtıwdıń sistemalılıǵına kelgende, pánlerdi ótiw izbe-izliginde oqıtıwdı álipbeden baslawǵa másláhát berdi.
Musılman shıǵısınıń úlken ensiklopedist alımı, dúnya ilimi menen mádeniyatınıń eń ataqlı wákilleriniń biri Ibn-Sino tálim-tárbiyanı baslawdan aldın balanı hár tárepleme úyreniwdi zárúr dep esapladı. Oqıwshılardı jámáátlik oqıtiwda úlken kepil boldı. Sonday-aq jeńilden awırǵa ılayıqlı oqıtıw, oqıwshılardı ózbetinshelikke úyretiw principleri Beruniydiń pedagogikalıq xızmetiniń bas principi boldı.
Ilim-pán, mádeniyat tarawında Orta Aziya xalıqların dúnyaǵa belgili etken ullı alım Uluǵbek pedagogikalıq pikirlerdi rawajlandırıwda belgili orın iyeleydi. Samarqandta observatoriya qurdı, Samarqand astronomiya mektebin jarattı. Samarqand akademiyasınıń tiykarın dúzdi. Teoriyanıń ámeliyat penen baylanısı principin, sistemalılıq principin islep shıqtı. Jaslardıń dúnyalıq bilimlerdi iyelewi zárúr dep esaplap Samarqand medresesindegi oqıtıw sistemasına túpkilikli ózgeris kiritip, onıń pánlerdi-satronomiya, matematika, geografiya sıyaqlı pánlerdi oqıttırdı. Solay etip sabaqlıqlardıń haqıyqıylıǵına, ilimiyligine, túsinikli apiwayı bolıwına qattı talap qoydı.. Baslawısh tálimniń tárbiyalawshı sıpatı. Ótmishtiń ullı pedagogikalıq oyshılları oqıtıwdıń, tálimniń bilim beriwi menen bir qatarda jeke adamda insanıy sıpatlardı qáliplestiretuǵın, oqıtıw menen tárbiyaniń birligin tákrar-tákrar kórsetken edi. Haqıyqatındada oqıtıw tárbiyasız bolıwı múmkin emes. Oqıtıw procesinde oqıwshılarda ulıwma insanıy hám milliy qádiriyatlar qáliplesedi. Jámiyette qabıl etilgen minez-qulıq qaǵıydalı negizde jaralsa watandı súyiwge hám xalqı ushın hadal miynet islewge ádetlenedi. Oqıtıw barlıq waqıtta tárbiyalaydı. Baslawısh klasslarda ana-tili, matematika, dene-tárbiyası, miynet, qosıq, súwretlew óneri, tábiyat pánleri oqıtıladı. Bul pánler baslawısh klasslarda adamgershilik qásiyetlerdiń negizin qáliplestiriwde úlken múmkinshiliklerge iye. Olardı oqıtqanda tárbiyalıq maqset ámelge asırıladı. Hár bir sabaqtıń mazmuni, túri, metodları hám quralları oqıwshılarǵa kúshli tárbiyalıq tásir jasaydı. Sabaqtıń tárbiyalıq múmkinshiliginde muǵallimniń klass oqıwshılarınha dúnyaǵa kóz-qarastıń baslaması qoyıladı. Aqıl, ádep-ikramlılıq, dene, huqıq, miynet tárbiyası beriledi. Tárbiya oqıtıw menen birgelikte jetik insandı tárbiyalawǵa xızmet etedi, oqıwshılardı milliy-ǵarezsizlik ideologiyası ruwxında tárbiyalawǵa járdemlesedi. Ilimiy bilimlerdi iyelew dúnya qubılıslarına, tábiyat hádiyselerine, adam oylawına ilimiy qatnasıq jasawǵa úyretedi. Ilimiy kóz-qaras rawajlandırıw tiykarǵı másele bolıp esaplanadı. Ol muǵallimlerden uzaq hám jobalı qızǵın jumıstı talap etedi. Sebebi isenim oqıwshıniń xızmeti, qılıqları menen minez-xulqınıń tiykarı bolıp xızmet etedi. Oqıwshılarda isenimniń qáliplesiwine oqıtıw procesinde muǵallim menen oqıwshı, oqıwshı menen oqıwshı arasında qarım-qatnas,
Басла7ыш класслар о3ы7 жобасына кирген 81р бир о3ы7 п1ни о3ы7шыларда миллий сыпатларды т1рбияла7да шегараланба2ан бай имканиятлар2а ийе. Оларды 6йрени7 ар3алы о3ы7шылар ту7ыл2ан ?атанымызды4 дан3лы 5тмишин, бахытлы б6гинги турмысын, жар3ын келешегин билип алады. Адамларды4 3а8арманлы3 ислерин, т1бият сулы7лы2ын, минез-3улы3 г5ззаллы2ы4, ж1мийет турмысын, илим-п1нини4 ра7ажланы7ын, техниканы4 81м м1дениятты4 жетискенлиги, хал3ымызды4 тарийхын, 6рип-1детлерин, д1ст6рлерин билип алады, 5злигин, ата-бабасыны4 ким бол2анын т6синип жетеди. О3ы7шыларда т1ртиплилик, ш5лкемлескенлик, тура3лылы3, 5збетиншелик, д5рети7шилик, жу7апкерлик, 3ыйыншылы3ты же4и7, ж1м11тшилик, 8адаллы3, расс5злилик, 1деплилик, сулы7лы3ты ба8ала7 81м бас3а сыпатлар жетиседи. Му2аллим о3ыты7 процессинде барлы3 бу7ынлардан шебер пайдаланып, б1рше м6мкиншиликлерин иске 3осып о3ы7шыларды улы7ма инсаный 81м миллий 31дириятлар ру8ында т1рбияла72а к6ш салы7ы лазым.