O‘t oldirish tizimi va uning asosiy elementlarining vazifasi

 
3.2.3. O‘t oldirish tizimining tavsifnomasi 
O‘t 
oldirish 
g‘altagining 
ikkilamchi 
chulg‘amida 
induksiyalangan 
kuchlanishning maksimal qiymati dvigatelning aylanishlar chastotasi va silindrlar 
soniga bog‘liqligi o‘t oldirish tizimining tavsifnomasi deb ataladi , ya’ni  U
2max
 
= f ( n ,z ). 
To‘rt taktli dvigatellarda tirsakli val ikki marta aylanganda hamma silindrlarda 
o‘t olish jarayoni sodir bo‘lishi kerak. Shuning uchun bu vaqt ichida o‘t oldirish 
tizimida hosil bo‘ladigan uchqunlar soni dvigatelning silindrlar soniga teng bo‘lishi 
kerak. Demak, agar dvigatelning aylanishlar chastotasi n bo‘lsa, 1 sekundda hosil
bo‘ladigan uchqunlar soni quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: 

---

120
60
2
z
n
n
z

=


.
Har bir uchqunga uzgich kontaktlari 
tutashib va uzilib turish vaqtlarini (t
t
 , t
u
) o‘z 
ichiga olgan bir davr T to‘g‘ri keladi. U holda
uzgich ishining bir davriga to‘g‘ri keladigan 
vaqti 
T
t
t
n z
t
u
= + =

120
. s
Kontaktlar tutashib turish vaqti t
t
uzgich 
ishidagi to‘la davrning bir qismini tashkil 
qiladi, ya’ni: 
t
kT
k
n z
t
=
=

120
, s . (3.6) 
Bunda k - uzgich kulachogining shakliga bog‘liq bo‘lgan kattalik bo‘lib, u 
kontaktlarning tutashib turish koeffitsienti deb yuritiladi. 
Demak, uzgich kontaktlarining tutashib turish vaqti t
t
dvigatelning aylanishlar 
chastotasi va silindrlar soniga bevosita bog‘liq ekan. 
Yuqorida keltirilgan, ikkilamchi kuchlanishning maksimal qiymati U
2max
ni va 
uzilish toki I
u
ni ifodalovchi (3.3), (3.4) formulalardan: 
2
2
2
1
1
2
2
2
1
1
max
2
1
C
W
W
C
L
e
R
U
C
W
W
C
L
I
U
t
t
L
R
u
+












−
=
+







−
Hosil bo‘lgan ifodani (3.6) formula bilan birgalikda tahlil qilib, quyidagi 
xulosalarni chiqarish mumkin: 
1) Dvigatelning aylanishlar chastotasi ortishi bilan uzgich kontaktlarining tutashib 
turish vaqti kamayadi, birlamchi tok o‘zining maksimal qiymatiga erisha olmaydi 
va uzilish toki I
u
ning qiymati kamaya boshlaydi. Uzilish toki I
u
ning kamayishi 
ikkilamchi kuchlanish U
2max 
ning ham pasayishiga olib keladi.
2) Silindrlar sonining oshirilishi ham uzgich kontaktlarining tutashib turish 
vaqtini kamaytiradi va demak, uzilishi toki I
u 
, ikkilamchi kuchlanish U
2max
ham 
pasayadi. 
Kontaktli o‘t tizimining ishchi tavsifnomasi 3.7-rasmda keltirilgan. Dvigatel 
aylanishlar chastotasining juda past qiymatlarida (n<1000) birlamchi chulg‘amdagi 
tok o‘zining maksimal qiymatiga erishishga ulguradi va aylanish chastotasi 
qiymatlarining bu chegarasida ikkilamchi kuchlanish eng katta qiymatga erishib, 
o‘zgarmas bo‘lishi kerak (3.7-rasmda, yuqoridagi gorizontal punktir chiziq). 
Amalda esa aylanish chastotasining past qiymatlarida ham ikkilamchi 
kuchlanishning kamayishi kuzatiladi, chunki kontaktlarning uzilish tezligi 
kamayib ketishi natijasida ular orasida uchqun hosil bo‘la boshlaydi va energiyaning 
3.7-rasm. Kontaktli o‘t oldirish 
tizimining ishchi tavsifnomasi 

---

bir qismi shu jarayonga isrof bo‘ladi. Agar 3.7-rasmda dvigatel me’yorida ishlashi 
uchun zarur bo‘lgan ikkilamchi kuchlanishning minimal qiymatidan ( 11000 V) 
gorizontal chiziq o‘tkazsak, bu chiziqning tavsifnoma bilan kesishgan nuqtasi 
aylanish chastotasining maksimal qiymatini ( n
max 
) belgilaydi. Aylanish 
chastotasining bundan katta qiymatlarda o‘t oldirish g‘altagi zarur kuchlanishni avj 
oldira olmaydi va silindrlardagi yonilg‘i aralashmasini o‘t oldirishda uzilish sodir
bo‘la boshlaydi. 3.7-rasmdan ko‘rinib turibdiki, z=6 bo‘lgan dvigatellarda o‘t 
oldirish tizimining aylanishlar chastotasi bo‘yicha ishlash chegarasi n
max 
, z=4 
bo‘lgan dvigatellarga nisbatan kam bo‘ladi. Bu, uzgich kulachogi qirralari silindrlar 
soniga mos ravishda oshirilishi (ya’ni 6 ta bo‘lishi) tufayli, bir davr ichida 
kontaktlarni uzilib-tutashish soni ortishi va, natijada, birlamchi zanjirdagi uzilish 
toki I
u
qiymatinining kamayishi bilan bog‘liq. 
Demak, dvigatelning aylanishlar chastotasi va silindrlar soni ortishi bilan o‘t 
oldirish tizimi zarur yuqori kuchlanishni avj oldirishi qiyinlashadi.