O‘tgan yuzyillikning boshlarida rus va G‘arbiy Yevropa olimlarining hozir

bar-yoq bol- va uning ma’nosi:
Hozirgi o‘zbeklar Besh kunligim 
bormi-yo‘qmi? deymiz, bunda, tabiiyki, 
“o‘lim” nazarda tutiladi. Yoki uzoqroq 
vaqt to‘g‘risida so‘z ketganda: Ungacha 
kim bor-kim yo‘q? deyiladi. Buning: 
Ungacha nima gap-nima so‘z? vari-
anti ham bor. Bu jumlalarning barida 
kishining o‘limi ko‘zda tutiladi. Shularga 
tayanib, vasiqalarda kechgan bar-yoq 
bol- ni ham kishining o‘limiga bog‘lag-
an ma’qul. Bu o‘rinda bar bol – “bor 
bo‘lmoq; yashamoq”; chog‘ishtiring, 
o‘zbekchada bor bo‘ling – “yashang” 
degani; yoq bol – “yo‘q bo‘lmoq; 
o‘lmoq”; bar-yoq bolsar-men deganda 
“(mabodo) o‘lib ketsam” degan ma’no 
anglashiladi.
Masalan, Qayimtudan tariq olingan-
ligi to‘g‘risidagi vasiqada: Berginčä bar-
yoq bolsar-men, inim Barčaqï anï te-
gilär bilä köni bersünlär. – “Berguncha 
bor-yo‘q bo‘lsam [borman-yo‘qman], 
inim Barchaqi uni ukalari bilan qaytar-
sinlar” (TH.12.8–10). 
örü-qudï bol- va uning ma’nosi:
P. Zayme örü-qudï ni qutblarga 
(Janub va Shimolga) nisbat bergan, 
ya’ni matndagi örü-qudï bolsar-men 
birikmasini “Janubda bo‘lamanmi, 
Shimolda bo‘lamanmi, (qat’i nazar)” 
deya talqin qilgan (UDD,Za.4: 41, ikki 
yulduzli izohga qarang). 
MANBASHUNOSLIK VA MATNSHUNOSLIKI

---

57
Bunda u örü taγqa, qudï quumqa 
bar- birikmasidagi örü taγqa ni “janub-
ga” deb tushungan, shunga bog‘liq hol-
da, örü ni ham “janub”, uning antonimi 
bo‘lmish qudï ni esa “shimol” deya 
talqin qilgan.
Ta’kidlash joizki, yozma manbalar-
da taγ so‘zi shimolga nisbatan ham 
ishlatilgan: öŋdün yïŋaq – sharq, 
kündün yïŋaq – janub, kedin yïŋaq 
– g‘arb, taγdïn yïŋaq – shimolni an-
glatadi. Masalan, Sada otli kishining 
So‘lda og‘adan bo‘z olgani va evazi-
ga o‘z uzumzorini sotganligi to‘g‘risi-
dagi vasiqada: Bu borluqnïŋ sïčïsï: 
öŋdüni Qara Temürniŋ borluq adïrar; 
kündüni yïŋaq sïčïsï ögän adïrar; ke-
din yïŋaq sïcïsï ögän-ök adïrar; taγdïn 
sïčïsï Surïqa tegmiš borluq adïrar. – 
“Bu uzumzorning chegarasi: sharqdan 
Qara Temurning uzumzori ayiradi; 
janub tomondagi chegarasi o‘zanga 
taqaladi; g‘arb tomondagi chegarasi 
ham o‘zanga taqaladi; tog‘ tomondan 
ya’ni shimoldan chegarasi Suriga tek-
kan uzumzor ayiradi” (TH.22.6–9).
Shimolga nisbatan taγ so‘zining 
ishlatilishi, harqalay, Turfonliklarning 
tasavvuri bilan bog‘liq. Chunki Turfon 
vohasining shimoli tog‘lar bilan o‘ral-
gan.
Vasiqalarda kechgan örü taγqa, 
qudï quumqa barsar jumlasini ko‘zda 
tutadigan bo‘lsak, bu jumlada “shimol” 
va “janub” tushunchasi yo‘q. Undagi 
örü taγ – “yuqori tog‘” hamda qudï 
quum “quyi qum” ifodasi “to‘rt tomon; 
o‘zi istagan yer” ma’nosida; “yuqori 
toqqa (boradimi), quyi qumga borad-
imi”, ya’ni “istagan yerida; hamma yer-
da” anglamida kelgan. 
Mana uning misoli: Bu küntä mïnča 
Burxan Qulïnïŋ ya örü taγqa, qudï 
quumqa barsar, öz köŋülinčä buyan 
berip yorïsun. – “Bugundan boshlab 
Burxan Qulining (erki o‘zida), yuqori 
toqqa (boradimi), quyi qumga boradimi, 
o‘z ko‘nglicha yo‘l tutsin, savob uchun 
yuraversin” (TH.30.8–10).
Ushbu misolimizdagi örü taγqa, qudï 
quumqa barsar birikmasidagi örü taγ – 
“yuqori tog‘” hamda qudï quum – “quyi 
qum”, ularni o‘zaro qarshilantirish yo‘li 
bilan badiiy san’at hosil qilinmoqda; 
“yuqori toqqa (boradimi), quyi qumga 
boradimi” degan ma’noda, ya’ni “ista-
gan yerida; hamma yerda” anglamida 
kelgan. Fikrni bu tarzda ifodalash ras-
miy bitiglar uslubi uchun g‘ayri-odatiy, 
lekin matnning ta’sirini oshirish, ifoda 
badiiyligini ta’minlash, “erkinlik” tushun-
chasini teran anglatish maqsadida ana 
shu ibora qo‘llanilgan.
Shuning singari, örü-qudï bol- ifo-
dasida ham “janub” va “shimol” tushun-
chasi yo‘q.
Vasiqalarda kechgan örü-qudï bol- 
ifodasi, bizningcha, ikki xil ma’noni an-
glatadi. Birinchisi, “qashshoqlashish”ni 
bildiradi: örü – asli “yuqori”, ko‘chma 
ma’noda boylikka nisbatan ishlatila-
di; qudï – asli “quyi”, ko‘chma ma’no-
da qashshoqlikka nisbatan ishlatiladi. 
Vasiqalarda Berginčä örü-qudï bol-
sar-men degan shaklda keladi. Bu jum-
la “(qarzni) berguncha qashshoqlashib 
qolsam ham, uni to‘lashni kafolatlay-
man” degan ma’noni anglatadi (TH.52- 
vasiqaning izohiga qarang).
Ikkinchisi, “o‘lim” ma’nosida: örü bol 
– “yuqorilashmoq”, ya’ni “yashamoq”; 
qudï bol – “quyi bo‘lmoq; inmoq”, ya’ni 
“o‘lmak”; örü-qudï bolsar-men – “(mabo-
do) o‘lib ketsam / borman-yo‘qman” de-
gani. Matn ham shunga yarasha talqin 
qilinadi.  
Mana misoli: Berginčä örü-qudï 
bolsar-men, inim Bilär köni bersün. – 
“Berguncha yuqori-quyi bo‘lsam [ya’ni 
borim bor, yo‘g‘im bor / boy yoki qa-