O‘tkir o‘tanov «umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti»

Ikkinchi  bosqich.  By  bosqichda  o‘qituvchilarning  aktiv  bilan  ish  olib  borishi,  ularni 
jipslashtira  olishi,  ularni  ishlashga,  jamoa  ishining  tashkilotchilari  bo‘lishga  o‘rgatish  bilan 
xarakterlanadi.  Buning  uchun  tez  -  tez  aktiv  yig‘ilishlarini  o‘tkazib  turish,  ayrim  muhim 
masalalar  yuzasidan  seminarlar  o‘tkazish  va  aktivlar  ichidan  rahbarlik  ishlariga  ba‘zi 
o‘quvchilarni  ajratish  zarur,  aktivistlar  oldiga  doimiy  suratda  ish  va  intizomga  doir  darajadagi 
talablar qo‘yib borish zarur, boshqalarga nisbatan ulardan ko‘proq talab qilish kerak. 
Pedagog  aktivlar  e‘tiborni  ularning  jamoa  organlari  bilan  ish  olib  borishlariga  qaratishi 
lozim.  Boshlang‘ich  jamoalar  har  bir  shaxsga  ta‘sir  o‘tkazuvchi  sifatida  mustahkamlangan 
taqdirdagina,  aktiv  jamoalar  barcha  a‘zolari  bilan  muvaffaqiyatli  ish  olib  bora  oladi.  Bu 
bosqichda  o‘qituvchining  asosiy  vazifasi  aktivni  jamoa  organlari  bilan  ishlashga  o‘rgantish, 
boshlang‘ich jamoalarni mustahkamlashdan iborat bo‘ladi.  
Uchinchi bosqich. Jamoa hayotining  yuksalishi, jamoa munosabatlarining tarkib topishi, 
jamoaning shaxsga ta‘sir kursatish davri bo‘ladi. Bu bosqichda o‘quvchilar jamoa bo‘lib turli xil 
jamoatchilik  faoliyatlari  ta‘sirida  kuchayadi.  Uchinchi  bosqichda  o‘qituvchi  va  aktivlarning 
talablarini ko‘pchilik o‘quvchilar quvvatlaydilar. O‘qituvchi talablari oldingi bosqichlardagidek 
bo‘ladi O‘qituvchi shaxsga boshlang‘ich jamoa orqali ta‘sir ko‘rsatadi. Bu xilda ta‘sir ko‘rsatish 

---

natijasida  ham  shaxs,  ham  jamoa  tarbiyalanadi.  Bunday  metodni  A.S.Makarenko  parallel  ta‘sir 
ko‘rsatish deb atagan.  
Har  bir  shaxsga  alohida  -  alohida  qo‘yilgan  talab  o‘qituvchining  o‘quvchilarga 
qo‘yadigan umumiy talablaridan ham sezilarliroq, ta‘sirliroq bo‘ladi.  
'Go’rtinchi  bosqich uchinchi bosqichning  davomi  hisoblanadi.  Bu bosqichda pedagogik 
vazifalar murakkablashadi. Jamoaning alohida shaxsga ta‘sir kursatish doirasi ancha kengayadi. 
Bu bosqichda jamoa muhokamasiga barcha masalalarni, jumladan intizom, o‘zlashtirish turmush 
masalalarini qo‘yish mumkin. 
Bolalar  jamoaini  taraqqiy  ettirishning  bu  yuksak  bosqichida  butun  jamoa  ayrim  -  ayrim 
shaxsga  talablar  qo‘yadi.  Bunda  o‘quvchilarning  o‘zlariga  qo‘yadigan  talablari  boshqalarga 
qo‘yadigan talablariga nisbatan yuqori bo‘ladi. Jamoa va shaxs faqat tarbiya subyektigina bo‘lib 
qolmasdan,  shu  bilan  birga  tarbiya  obyekti  ham  hisoblanadi.  By  bosqichlar  jarayoni  bilan 
jamoani taraqqiy ettirish va jamoa a‘zolariga tarbiya berish tugamaydi.  
Jamoaning  bosqichlari  bilan  taraqqiy  ettirilishi  juda  murakkab,  ziddiyatli  chinakam 
dialektik  prosessdir.  Jamoadagi  ayrim  shaxslar  jamoa  taraqqiyotidai  o‘tib  ketishi  yoki  undan 
orqada qolishi mumkin. Jamoani taraqqiy ettirishnnng bu bosqichlari o‘rtasiga chegara qo‘yish, 
ajratish  mumkin  emas.  Jamoani  taraqqiy  ettirishda  o‘qituvchining  roli  juda  katta.  U  jamoa 
taraqqiyoti  qonunlarini  yaxshi  bilsa,  uning  harakatini  tezlashtirishi,  bilmasa  uni  susaytirishi 
mumkin.  Jamoani  taraqqiy  ettirishning  har  bir  bosqichi  o‘zining  boshqa  bosqichlaridan  farq 
qiladigan  xususiyatlariga  ega.  Masalan:  Jamoani  taraqqiy  kildirishning  ikkinchi  bosqichida 
o‘qituvchining  asosiy  vazifasi  aktiv  bilan  ishlash  bo‘lsa,  undan  keyingi  bosqichlarda  esa 
o‘qituvchi  ―o‘rtacha‖ o‘quydigan o‘quvchilarni aktiv o‘quvchilar qatoriga o‘tkazish  uchun ular 
bilan ko‘p ish olib boradi. Taraqqiyot bosqichlarining har birida o‘qituvchi shu bosqichga mos 
bo‘lgan ish metodikasini qo‘llashi kerak bo‘ladi. Masalan: u birinchi bosqichda jamoani bevosita 
boshqrib boradi, keyingi bosqichlarda esa aktiv va o‘z - o‘zini boshqarish orqali ta‘sir qiladi.  
A.S.Maxarenxo  "Pedagogik  tajribalarimdan  ba‘zi  bir  xulosalar"  degan  maqolasida: 
"Tarbiyaning vazifasi kishilarni jamoa qilib tarbiyalashdan iboratdir", - deydi. 
Faoliyat  o‘z  -  o‘zidan  jamoani  rivojlantirishda  yetakchi  darajada  tarbiyaviy  ahamiyatga 
ega bo‘lmaydi, buning uchun unga sobitqadam rahbarlik kerak. Jamoa faoliyatini tahlil etishda 
bolalarning  yosh  xususiyatlarini  va  jamoaning  rivojlanish  darajasini  hisobga  olish  lozim.  Har 
qanday  faoliyat  ham  uyushgan  jamoani  vujudga  keltirishda  kutilgan  natijalarni  bermaydi. 
Avvalo, faoliyat maqsdlari barcha o‘quvchilarga tushunarli va qiziqarli bo‘lishi kerak. Quyi sinf 
o‘quvchilariga faoliyat maqsadlarini o‘qituvchilar tushuntirishlari zarur.  
Ijtimoiy  foydali  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  natijalar  beradigan  faoliyat  bolalar  jamoaini 
rivojlantirishga  eng  ko‘p  darajada  o‘rdam  beradi.  Boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilari  kutubxonada 
kitoblarni  ta‘mirlash  va  maktab  uchastkasida  ekinlarni  parvarish  qilishga  qiziqadilar  va  ularda 
bajonidil qatnashadilar. Hozirgi maktabda o‘quvchilar ta‘lim jarayonida jamoa faoliyatini tashkil 
etish  uchun  jamoaning  frontal  ishidan,  o‘quvchilarning  guruhlar  bo‘yicha  ishlaridan 
foydalanadilar.  Darsda  jamoa  faoliyatining  umumiy  maqsadini  qo‘yadi  va  bilish  jarayonini  bir 
o‘quvchining ishtirokiga bog‘liq bo‘ladigan qilib ko‘radi. 
O‘yin  bolalar  jamoaini  jipslashtiradigan  va  rivojlantiradigan  faoliyat  turlaridan  biridir. 
Bolalar  o‘yiniga  razm  solinsa,  ularning  o‘yinlari  kattalar  dunyosi  qanday  aks  etishini,  ular 
o‘yinida ko‘rish mumkin. Boshlang‘ich sinflarda bolalar jamoaini vujudga keltirishida o‘ziga xos 
formasida bo‘lgan – rollarga bo‘lib o‘ynaladigan yoki ijodiy o‘yinlarga alohida o‘rin ajratiladi. 
Masalan: ―Kosmik sayohat qiladilar‖, ―Yangi shahar quradiliar‖. 
O‘yin  faoliyatining  qimmati  shundaki,  o‘yin  jarayonida  o‘quvchilar  ko‘pincha  turli 
qiyinchiliklarni  yengadilar,  o‘z  hatti-harakatlarini  boshqarishni  o‘rganadilar.  O‘yin  faoliyati 
bolalarning tengdoshlari jamoaidagi, hayot maktabi, mehnat maktabi va muomala maktabidir. 
O‘yin jamoaizm tuyg‘usini mustahkamlashga yordam beradi, tashabbus va mustaqillikni 
rivojlantiradi,  o‘quvchilar  jamoa  hayotini  tashkil  etishning,  jamoachilik  fazilatlarini 
shakllantirishning ajoyib shakli bo‘ladi. 

---

Perspektiv  istiqbolli  sistemasini  yaratish  o‘quvchilar  jamoaini  shakllantirish  yo‘llaridan 
biridir. Jamoani an‘anadek mustahkamlaydigan hyech narsa yo‘q, degan A.S.Makarenko. 
Jamoaning o‘quvchi shaxsiga ta‘siri avvalo, faoliyat jarayonida amalga oshiriladi. Jamoa 
maktab  o‘quvchisiga  faoliyatning  muayyan  turida  o‘z  o‘rnini  topib  olishga  ko‘maklashadi,  har 
bir o‘quvchiga o‘z kuchini sarflaydigan sohani topish imkonini beradi. Jamoani tarbiyalashning 
ahamiyati shundan iborat bo‘ladiki, u jamoaning mazmunli hayotini tashkil etish yordamida har 
bir o‘quvchi qobiliyati va iste‘dodini namoyon etish uchun shart-sharoit yaratadi. 
Kolllektivning  shaxsga  mnosabati  jamoatchilik  fikri  yordamida  ham  amalga  oshiriladi. 
Jamoatchilik  fikrining  o‘zi  asta-sekin  shakllanadi.  Maktabning  boshlang‘ich  sinflaridanoq 
o‘qituvchilar  o‘quvchilarni  o‘z  faoliyatlarini  tahlil  qilishga,  jamoadagi  o‘rtoqlari  xulq-atvoriga 
baho  berishga  jalb  etadilar,  bolalarni  topshiriqlarni  qanday  bajarilganligini  baholashga 
o‘rgatadilar. Sinfda vujudga keltiriladigan sog‘lom jamoatchilik fikri o‘quvchilar jamoada ayrim 
bolalarga  yoki  o‘quvchilarning  butun-butun  guruhlarda  ta‘sir  ko‘rsatishga  yordam  beradi. 
Jamoatchilik fikri  yordamida bolalar ijtimoiy munosabatlarning butun tizimini egallaydilar, o‘z 
xulq-atvorini boshqarishga o‘rganadilar. 
Jamoaning shaxsga ta‘sir ko‘rsatish shakllari xilma-xildir: o‘quvchilar yig‘ilishlari ham, 
devoriy  gazeta,  o‘zaro  munosabat  va  boshqalar  ham  shular  jumlasiga  kiradi.  O‘quvchi  shaxsi 
doimo  o‘zgarib  va  takomillashib  boradi,  shu  sababli  shaxsga  ta‘sir  usullari  doimiy  bo‘lishi 
mumkin emas, ular o‘zgarib turadi.  
Jamoani  vujudga  keltirish  uzoq  davom  etadigan  jarayonidir.  "...Jamoa  hamda  shaxsning 
ma‘naviy  dunyosi  o‘zaro  ta‘sir  tufayli  shakllanadi.  Inson  qollektivdan  juda  ko‘p  narsa  oladi, 
lekin  uni  tashkil  etuvchi  kishilarning  ko‘p  qirrali,  manaviy  boy  dunyosi  bo‘lmas  ekan,  jamoa 
ham yo‘qdir". Suxomlinskiy.  
...O‘quv mehnati manfaatlari o‘quvchilarning yagona manfaatlari bo‘lib qolmasligi kerak. 
Bolalarni  qurshab  olgan  hamma  narsa  ularni  jinslashtira  olishi  kerak.  Faqat  o‘qish  faoliyati 
asosida  jamoaizmni  tarbiyalamoqchi  bo‘lgan  o‘qituvchilar,  shubhasiz  muvaffaqiyatsizlikka 
uchraydilar, - degan Suxomlinskiy . 
"Har  bir  inson  o‘z  tabiati  bilan  shunday  yaratilganki,  u  yashash  va  oliy  darajadagi 
yetukllikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muhtoj bo‘ladi u bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga 
kirita  olmaydi.  Ularga  ega  bo‘lish  uchun  insonlar  jamoasiga  ehtiyoj  sezadi",  -  deb  ta‘kidlagan 
A.N.Farobiy.