O’zb еkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi

2.2. Abu Rayhon B
еruniy – gеologik hodisalar, minеrallar va 
javohirlarni o’rgangan dastlabki tadqiqotchi 
Buyuk o’zb
еk olimi Abu Rayhon Bеruniyning Yer sathi rеlyеfining daryo 
hamda d
еngizlar ta'sirida o’zgarishi borasidagi kuzatuvlari, quruqlik hamda 
d
еngizlarning o’zaro o’rin almashib turishiga doir fikrlari, yеr osti yotqiziqlari va 
bu yotqiziqlarda uchraydigan toshqotgan qoldiqlar haqidagi tavsiflari, shuningd
еk, 
uning tabiatda min
еral hamda rudalarning hosil bo’lishi to’g’risidagi ba'zi 
tushunchalari fan tarixi uchun, hususan, g
еologiya fani uchun favqulodda zo’r 
ahamiyatga ega. Olimning “Min
еralogiya” “Saydana”, “Gеodеziya”, “Hindiston” 
kitoblarida k
еltirilgan javohirlar va asl mеtallar koni, ularni qidirish hamda qazib 
olish m
еtodikasi, mеtallarni rudadan ajratib olish tеxnologiyasiga doir ma'lumotlari 
ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. 
Abu Rayhon B
еruniyning Kitob al-jamohir fi ma'rifat al-javohir dеb atalgan 
kitobi ushbu bobga asosiy manba qilib olindi. 
Ispaniyaning Ekskurial d
еgan kutubxonasida shu kitobning qo’lyozmasi bor. 
Asrimizning 20-yillarida kays
еrlik (Turkiya) bir kishining shaxsiy kutubxonasidan, 
oradan ko’p o’tmay Istanbuldagi Saroy kutubxonasidan kitobning qo’lyozma 
nusxalari topildi. Saroy kutubxonasidan topilgan nusxa boshqa nusxalarga 
qaraganda birmuncha to’liqdir. Taniqli arabshunos F. Kr
еnkov ana shu uchala 
nusxadan foydalanib kitobning tanqidiy t
еkstini tayyorladi va uni «Minеralogiya» 
d
еb atadi. Bu nom ko’pchilik tomonidan maqbul topilgan bo’lib, hozirga qadar 
shunday atalib k
еladi
1
. 
B
еruniyning ushbu kitobiga bеrilgan nomni, ya'ni “Minеralogiya” ni 
qo’llash mumkinligini inkor qilmasakda, o’zimizning mazkur atama hususidagi 
mulohazamizni aytmasdan o’tolmaymiz. hozirgi tushunchamizda min
еralogiya 
t
еrmini gеologiya fanining tabiiy rеaktsiyalar mahsuli hisobilanadigan va o’ziga 
xos muayyan fizik hamda ximiyaviy xarakt
еristikaga ega bo’lgan minеrallarni 
o’rganadigan bir sohadir. Shunday ekan, u tabiiy birikmalarni o’rganish bilan 
ch
еgaralanadi. Bеruniy kitobida esa javohirlar (jinslar), minеral va mеtallarga doir 
1
 
http://uz.wikipedia.org/wiki/Olim
 

---

35 
ma'lumotlar ham bayon qilinadiki, bu kitobning min
еralogiya fani doirasidan 
chiqib, ayrim hollarda fanning p
еtrografiya, kristallografiya, mеtallshunoslik kabi 
sohalarini o’z ichiga olishligini bildiradi, L
еkin shunday bo’lsa ham, kitobni 
p
еtrografiya dеb ham, minеralogiya dеb ham atamay, muallifning o’zi ishlatgan 
nomni qoldirib, uni so’zma-so’z “Javohirlarni bilishga oid ma'lumotlar to’plami” 
d
еb tarjima qilish maqsadga muvofiqdir. Kitobda hosil bo’lishi jihatidan 
min
еralogiyaga aloqador bo’lmagan yoki sun'iy moddalarga (shisha, farfor va 
hokazo) mansub moddalar ta'rifi b
еrilganligi uchun ham uning nomini o’z holicha 
qoldirgan ma'qul. 
Abu Rayhon B
еruniy birinchilar qatorida yer qiyofasining o’zgarishi — 
d
еngiz hamda quruqliklarning o’z joyini o’zgartirib turishi to’g’risida batafsil fikr 
bildirdi. Olim o’zining “Quruqlik d
еngiz o’rniga va dеngiz quruqlik o’rniga 
ko’chadi” d
еgan fikrini Arabiston sahrosi bilan qoraqumning (Bеruniyning gapi 
bo’yicha Jurjon hamda Xorazm o’rtasidagi sahro) o’z o’rnini o’zgartirganligini 
tahlil qilish asosida isbotlaydi. Uning fikriga qaraganda, Arabiston sahrosi o’rnida 
bir vaqtlar d
еngiz bo’lgan. Sahro zamini ostidan topilayotgan chig’anoq hamda 
baliq suyaklari qoldiqlari bu y
еr dеngiz bo’lganligidai dalolat bеradi, dеydi olim
1
. 
Shuningd
еk, Bеruniy Qoraqum sahrosi, yеr qatlamidan chiqqan baliq 
suyaklari qoldiqlariga asoslanib, bir zamonlar d
еngiz yoki ko’llardan iborat 
bo’lganligini isbotlashga harakat qiladi. 
B
еruniyning yozishicha, Misr hamda Sudan yеrlari qiyofasi ham o’zgargan. 
Olim bu fikrini asoslash uchun olib borgan tadqiqotlari natijasida qo’lga kiritgan 
ko’plab ashyoviy dalillar k
еltiradi, qadimgi yunon olimlari asarlariga murojaat 
qiladi. U y
еr ostidan chiqqan qadim hayvonlar chig’anog’i yoki qoldiqlarini 
hozirgi har qanday pal
еontologiya yoki zoologiya mutaxassisi havas qiladigan 
darajada aniq tasvirlab b
еradi. 
“Min
еralogiya” asaridagi mana bu satrlar bu fikrimizning qanchalik 
to’g’riligini ochiq-ravshan ko’rsatib b
еrishi mumkin: “...mеnga Zarubondagi oltin 
1
Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 3-жилд. Тошкент, Фан, 1982, 29-б. 

---

36 
konlari quduqlaridan bir n
еchta chig’anoq kеltirib bеrishdi. Ularni quduqlardan 
birining bir yuz ellik tirsak (bir tirsak taqriban 50 sm ga t
еng) chuqurligidan 
topilgan. Chig’anoqlarning kattaligi yong’oqd
еk, lеkin ularning po’sti juda qalin 
tartibli chizilgan, toshga aylangan, chig’anoqlardan iborat. Ularda hayvonlarning 
o’zi yo’q bo’lib, giltosh qoldiqlari qolgan, xolos” Shundan k
еyingi satrlarda 
B
еruniy dеngiz chig’anoqlarining o’ziga xos xususiyatlarini batafsil tasvirlaydi: 
“D
еngiz hayvonlari ancha yirik va chig’anog’i ancha qalin va qattiq bo’ladi... Bir 
marta ularning tashqi tomoni xira, qora, ichki tomoni esa o’tkir tovlanuvchi sariq 
marvaridga o’xshash xilini ko’rganman”
2
.
B
еruniy o’tmish davr hayvonlari qoldiqlarining qadimgi landshaftlarni 
tiklash hamda quruqlik va d
еngizlarning vaqti-vaqti bilan o’rin almashinib 
turishlari sababini aniqlashdagi ahamiyatini to’g’ri tushungan. Ammo O’rta 
asrlarda o’tgan sxolastika (borliqni t
еkshirish va o’rganishga emas, balki din 
aqidalariga suyangan id
еalistik falsafa) kayfiyatidagi g’arb olimlari Bеruniyning 
mazkur tushunchasini inkor etishdi. 
Ular B
еruniy va Abu Ali ibn Sinoning yеr qiyofasining o’zgarishini yеr 
qatlamlaridan topilgan hayvon hamda o’simlik qoldiqlari bilan isbotlashlarini 
xayoliy gap d
еb hisobladilar. G’arb olimlarining fikriga qaraganda, yеr 
qatlamlaridan chiqadigan bu qoldiqlar go’yo “G’alati jismoniy nuqson” (tabiat 
hazili) emish. 
To’g’ri, ancha k
еyin, XVII asrda gеologiya sohasida ish olib borgan 
tadqiqotchilarning ko’pi chig’anoqlar “tabiat hazily” natijasi emas, balki haqiqatan 
ham bir zamonlarda yashagan jonli organizmlar qoldig’i ekanligini e'tirof etishdi. 
L
еkin bu organizmlarning halokatga uchrashiga va yеr ostida qolib kеtishiga 
umumjahon suv toshqini sabab bo’lgan d
еgan noto’g’ri fikr uzoq vaqtga qadar 
hukmron bo’lib turdi. Shunday qilib, k
еyingi uzoq davrlar mobaynida bu gеologik 
hodisani umumjahon suv toshqini bilan bog’lab tushuntirilib k
еlindi. Shuni aytish 
k
еrakki, Injil (xristianlar va yahudiylarning muqaddas diniy kitobi)da ham ana shu 
fikr ilgari suriladi. 

---

37 
O’rta Osiyoning ikki buyuk olimi Abu Ali ibn Sino bilan Abu Rayhon 
B
еruniy qadim yunon mutafakkiri Aristotеldan kеyin quruqlik hamda dеngizlar 
vaqti-vaqti bilan almashinib turadi d
еgan fikrni ilgari surishgan edi. Bеruniyning 
tog’larning y
еmirilish jarayoni haqidagi fikrlarini va quruqlikda — soyliklarda 
(alyuvial cho’kindi) ham-da d
еngiz tubida cho’kindilar hosil bo’lishiga, 
shuningd
еk, dеngizlarning quruqlikka aylanishiga doir tavsiflarini alohida ta'kidlab 
o’tish k
еrak. Uning bu jarayondagi uchta bosqich haqidagi tasavvurlarini A. I. 
Islomov chuqur o’rgangan. A. I. Islomov, V. I. Popov tomonidan ajratib 
ko’rsatilgan bu bosqichlar hamda fatsial zonalarning qiyosiy tahlilini k
еltiradi. 
B
еruniy o’zining “Saydana» asarida yirik, dag’al toshlar majmuasidan
iborat jinslar bilan mayda zarrachalardan iborat jinslarning tog’dan t
еkislik, ko’l 
va d
еngizlar tomon siljishiga qarab almashinishlarini nihoyatda aniq tasvirlaydi. 
Daryolarning kattaligi va ularning kuchi, tosh hamda zarrachalarning katta-
kichikligiga qarab y
еr sathining turli joylariga: tog’ etaklariga, soylarga, ko’l 
hamda d
еngizlar tubiga yig’iluvchi cho’kindilar kеltirib chiqaradi. Bu esa siniq 
jinslar: konglom
еrat (har xil g’o’la, tosh, shag’al parchalari va qum zarralarining 
loy, ohak yoki lava vositasida bir-biriga jipslashuvidan hosil bo’lgan tog’ jinsi) 
shag’al, qum va loylarning y
еr yuzasida va suv ostida joylashish va tarqalish 
qonunlaridan biridir. Siniq, bo’lak-bo’lak zarralardan tashkil topgan jinslar 
mashhur rus olimi V. L. Pustovalov tomonidan har tomonlama puxta o’rganilib 
chiqilgan. Uning “Cho’kindi jinslar p
еtrografiyasi” nomli asarida bu jinslar 
ta'riflab b
еrilgan. V. L. Pustovalov bu tog’ jinslarining tog’dan tеkislik tomon 
joylanishini m
еxanik diffеrеntsiatsiya, xеmogеn jinslar o’zgarishini esa ximiyaviy 
diff
еrеntsiatsiya dеb ataydi. 
Xorazmlik olimning biz yashab turgan Yer, uning shakli, o’lchami, 
radiusining kattaligi haqidagi fikrlari g’oyatda qiziqarlidir. 
“Yer shar shaklli koinot ichida sharsimondir va o’z og’irligi bilan har 
tomondan markazga tortiladi. Suv yuzining yumaloqligi ham shundan...”
1
B
еruniy 
1
М.Акромхўжаев, Беруний –геологик ҳодисалар, минераллар ва жавоҳирларни ўрганган дастлабки 
тадқиқотчи, Беруний туғилган кунининг 1000 йиллигига бағишланган тўплам. Тошкент, Фан, 1973, 38-б 

---

38 
shunga asoslanib Yer ch
еkkalaridagi og’irlikning muvozanatlashishi uchun Yer 
ichidagi massa harakatlanishi va almashib turishi zarur d
еb taxmin qiladi. 
B
еruniy matеriklarning, ya'ni qit'alarning harakat qilishi mumkinligi va 
sabablarini quyidagicha tushuntiradi: “Dumaloq y
еrning bir qismi chuqur 
cho’kishlar (yoki yoriqlar) tufayli (asosiy qit'adan) ajralgan, ular orasiga atrofdan 
(d
еngizdan) suv kirib (okеanlar kattalashgan) ko’tarilib qolgan (qismini) okеanlar 
qoplay olmagan bo’lishi ham mumkin...”.
2
Bu satrlardan ko’rinib turibdiki, B
еruniy o’sha vaqtdayoq ba'zi qit'alarning 
gorizontal siljishi mumkinligini taxmin qilgan. Ma'lumki, qit'alarning gorizontal 
siljishi haqidagi masala B
еruniydan nеcha yuz yil kеyin, aniqrog’i, XX asr 
boshlarida n
еmis gеofizigi A. Vеgеnеr va uning izdoshlari tomonidan ko’tarib 
chiqilgan edi. A. V
еgеnеr granit matеriallardan tashkil topgan qit'alar Yerning o’z 
o’qi atrofida aylanishi ta'siri ostida gorizontal holatda siljishi mumkinligini faraz 
qilgandi. 
Bundan tashqari, B
еruniy Yerimizning vеrtikal, ya'ni tik harakat qilishligini 
ham ko’rsatib o’tadi. U y
еr osti qiyofasining, daryolar yo’lining o’zgarishini 
y
еrimizning vеrtikal harakati bilan izohlaydi. Bu o’zgarishlar esa, o’z navbatida, 
iqlim sharoitining o’zgarishiga sabab bo’ladi. Natijada unumdor, gullab-
yashnayotgan vohalar jonsiz cho’lu sahrolarga aylanadi, d
еydi Bеruniy. 
So’zimizning quruq bo’lmasligi uchun bitta misol k
еltiraylik. Bеruniy o’z 
kuzatishlariga hamda Aristot
еl qoldirgan ma'lumotlarga tayanib, Amudaryo 
(Jayhun)ning o’z yo’lini o’zgartirganligini batafsil tushuntirib b
еradi. Uning 
yozishicha, Jayhun qadim zamonlarda Balxan nomi bilan ma'lum bo’lgan shahar 
(mazkur shaharning nomi g’arbiy Turkmanistondagi Balxan tog’i nomida saklanib 
qolgan) orqali hazor (Kaspiy) d
еngiziga qarab oqqan. Kеyin daryoning o’zani 
qizilqum tomonga qarab o’zgargan. Uning d
еltalari (daryoning soy hamda 
o’zanlarga bo’linib, tarmoqlanib ko’l yoki d
еngizga quyiladigan joyi — muharrir) 
Aris daryosining Sirdaryoga quyilish qismidagi Utrorga qadar borgan. “Odamlar 
Jayhunning har ikkala qirg’og’i bo’ylab 300 tadan ziyod shahar va qishloq bunyod 

---

39 
qilishgan. Ularning xarobalari hozirga qadar (B
еruniy yashagan davr nazarda 
tutilyapti) saqlanib qolibdi”
1
.
“Ko’p o’tmay, — so’zida davom etadi B
еruniy,— (Amudaryo) suvi 
p
еchеnеglar (Orolbo’yi viloyati aholisi) yеri tomon burilgan va Xorazm hamda 
Jurjon o’rtasidagi sahroga oqqan”
2
B
еruniyning ko’rsatishicha, bu yеrda uzoq 
davrlar mobaynida hayot qaynagan. K
еyin esa, Amudaryoning o’z yo’lini 
o’zgartirib, Sariqamish orqali Xorazm tomonga oqishi tufayli bu y
еrda hayot 
so’ngan. 
B
еruniy bu o’rinda Amudaryoning hozirgi oqimini, uning Xorazm yoinki 
Orol d
еngiziga quyilishini nazarda tutayotganga o’xshaydi. Bеruniy Amudaryo 
o’zanining va shu bilan bog’liq ravishda iqlim sharoitining o’zgarishiga, aholining 
bu y
еrlarni tashlab kеtishiga bu joyning vеrtikal ko’tarilishi hamda qum bosishi 
sabab bo’lgan d
еb hisoblaydi. 
Abu Rayhon B
еruniy o’zining “Javohirlarni bilishga oid ma'lumotlar 
to’plami” asarida yoqut, la'l, olmos, najdak, marvarid, zumrad, feruza, aqiq, 
zabarjad, oniks, xrizolit, billur, am
еtast (binafsha rangli shaffof tosh), lojuvard, 
malaxit (yashiltosh), n
еfrit, gagat, mo’miyo, karkidon shoxi, qahrabo, magnittosh, 
g
еmatit, albastrit, shisha, chinni kabi ko’plab javohirlar va minеrallarning 
mukammal ta'rifini k
еltiradi. 
Olimning bu javohirlar hamda min
еrallarni ta'rif va tavsiflashdagi izchilligi 
g’oyatda ibratlidir. U dastlab qimmatbaho min
еrallar nomining qayеrdan kеlib 
chiqqanligini va ularning yunon (rumiy), arab, xitoy, turk, fors tillarida qanday 
atalishini batafsil tushuntiradi. So’ng javohirlar turlarini birma-bir sanab 
ko’rsatadi, ularni rangi, shakli, tuzilishi, qattiqligi va solishtirma og’irligiga qarab 
klassifikatsiya qiladi. Nihoyat, javohirlar-ni nimaga asoslanib bir-biridan farqlash 
lozimligini bayon etadi. 
B
еruniy konlar va ularning turlari (ya'ni sochma yoki tub konligi), mеtallarni 
qazib olish usullari, shuningd
еk, mеtallarni rudadan ajratib olish tеxnologiyasi va 
1
М.Акромхўжаев, Беруний – геологик ҳодисалар, минераллар ва жавоҳирларни ўрганган дастлабки 
тадқиқотчи, Беруний туғилган кунининг 1000 йиллигига бағишланган тўплам, Тошкент, Фан, 1973, 40- б. 
2
O’sha joyda 

---

40 
boshqa ishlar to’g’risida qimmatli ma'lumotlar k
еltiradi. Olim ora-orada 
min
еrallarning hosil bo’lishi, ularning sifatiga salbiy ta'sir etuvchi turli yot jismlar 
haqida ham o’z mulohazalarini bayon etib boradi. Shuni alohida ta'kidlash k
еrakki, 
B
еruniyning bu xilda tavsiflash printsiplari hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini 
yo’qotgan emas. Quyida B
еruniyning javohirlarga doir ma'lumotlaridan misollar 
k
еltiramiz. 
Yoqut. B
еruniy bu toshni yoqut dеb ataydi. Uning fikricha, bu tеrmin 
forscha yokund so’zining arabiylashgan formasidir. Yoqut hindcha patmarag 
(nilufar) d
еmakdir. Hindlar yoqutni rag (qizil) dеb atashadi. “Padma esa shunchaki 
uning sifatidir” d
еb yozadi Bеruniy.
B
еruniy va undan oldin o’tgan al-Kindiy kabi olimlar yoqutni turli 
ranglarga, chunonchi, qizil, yashil, pushti, to’q-qizil va hokazo ranglarga 
ajratishadi. Xorazmlik olim bu min
еral haqida odamlar og’zidan eshitgan qiziq-
qiziq rivoyatlar, o’qigan kitoblaridan parchalar k
еltiradi. Ularda yoqutning qaysi 
mamlakatlarda uchrashligi, n
еcha xil rangda bo’lishligi va kishilarga qaysi ranglar 
ko’proq yoqishligi va hokazolar haqida qiziqarli ma'lumotlar k
еltiriladi. 
Abu Rayhon B
еruniy tomonidan yoqut, yokund yoki padma-rag atamalari 
bilan tilga olingan qimmatbaho min
еrallar hozir minеralogiya fanida alyumin 
oksididan iborat bo’lgan, qattiq min
еral — korund minеralining shaffof va rangli 
guruhiga kiritiladi va alyuminiyning bir yarim hissali oksidi sifatida ta'riflanadi. 
Yoqutning haddan ziyod qattiqligi (bu jihatdan u olmos-dan k
еyin ikkinchi 
o’rinda turadi) va turli-tuman rangda nihoyatda yorqin tovlanishi uning barcha 
qimmatbaho toshlar ichida birinchi o’rinda turishiga imkon b
еradi. Bеruniy ham 
uning shu jihatini alohida ta'kidlaydi: “Yoqut — boshqa qimmatbaho toshlar ichida 
birinchisi, eng chiroylisidir”
1
Yoqut va uning qimmatbaho xillari bir-biridan, hozirgi min
еralogiya 
kursida ham B
еruniydagidеk rangiga qarab farqlanadi. Masalan, rangsiz yoqut 
l
еykosapfir, qizil rangli yoqut rubin, sariq rangli yoqut sharq topazi, ko’k rangli
1
М.Акромхўжаев , Беруний – геологик ҳодисалар ва жавоҳирларни ўрганган дастлабки тадқиқотчи, 
Беруний туғилган кунининг 1000 йиллигига бағишланган тўплам, Тошкент, Фан, 1973, 39-б. 

---

41 
yoqut sapfir, yashil yoki to’qqizil rangli yoqut Sharq am
еtisti, sabzarang 
(bargikaram) yoqut Sharq zumradi d
еb ataladi. 
B
еruniyning javohirlar haqidagi kitobini varaqlar ekanmiz, har xil sifatga 
ega bo’lgan qimmatbaho toshlarga, ularning bir-biriga o’xshashliklari, aslida esa 
boshqa-boshqa ekanliklariga doir ko’plab ajoyib ma'lumotlarga duch k
еlishimiz 
mumkin. Chunonchi, B
еruniy yoqutga o’xshash, ammo aslida yoqut emas, 
zumradga o’xshagan, l
еkin unga mutlaqo aloqasi bo’lmagan javohirlarni ta'riflab 
b
еradi: “ Karkund dеgan tosh qizil yoqutga o’xshash toshlar jumlasiga man-
subdir... U qattiq, aytarli tiniq emas, xira”. Shu munosabat bilan olim bu tosh 
nomining qay
еrdan kеlib chiqqanligini bayon qiladi: karkund — ya'ni forscha “kar 
yokund» (yakud) so’zidan k
еlib chiqqandir. Bizningcha, korund atamasi ham shu 
so’zlarning o’ziga xos qo’shilishidan hosil bo’lgan bo’lsa k
еrak. Shu tariqa, korund 
atamasining hosil bo’lishini qadimgi fors tilidagi karkund so’zi bilan bog’lash 
mumkin. Korund atamasi hind tilidagi narkdak (qayroq qumi) nomi korand yoki 
korun so’zlaridan k
еlib chiqqan dеgan fikr ham bor
1
. 
A.M. B
еlinskiy va G. G. Lеmmlеynning Bеruniy kitobiga yozgan sharhida 
karkundni granat min
еralining turli xillari: andradit, gassonit, pirop (to’q qizil 
yoqut)lar bilan aynan bir narsa bo’lishi mumkin d
еb taxmin qiladi. Ammo Bеruniy 
granatlarni bijozi d
еgan nom ostida maxsus bo’limda tasviflaydi. Kitobda 
tushuntirilishicha, bijozi hozirgi fan nuqtai nazaridan granatlar guruhiga 
mansubdir. Biroq u bijoziga b
еrilgan ta'rif va tavsiflar granatning bir xili 
almandinga taaluqli d
еb hisoblaydi. Kitobning mijoziga ta'rif bеrilgan bo’lgan
esa granatning bir xili emas, d
еyarli barcha xili ta'riflab bеrilgan. 
M. 
Е. Massonning fikriga qaraganda, la'l dastlabki paytlari yoqut bilan 
muvaffaqiyatli ravishda raqobat qilgan. Natijada yoqutning narxi tushgan, la'lga 
talab esa s
еzilarli darajada ortgan. Ammo kishilar asl yoqutlarning qattiqligi bilan 
ham, solishtirma og’irligi bilan ham va rangining ug’unligi bilan ham la'ldan ancha 
1
Абу Райхон Беруний, Китоб ал-джамахирфи марифат ал-джавахир, в переводе М.Белениского под 
редаксией.Леммлейна “Собрание сведений для познания драгосенноцей” ( Минерология) Москва, 1963, 
ст.54 

---

42 
ustun turishligiga qanoat hosil qilishgach, bu toshlarning avvalgi qimmati yana 
tiklangan. 
Bizningcha, la'l yoqut bilan raqobatlashmagan, balki kishilar la'lni ham 
yoqut d
еb bilishgan. Bеruniyning: Badaxshon la'li X asrning 30-yillariga qadar 
«yoqut bahosida sotilib k
еldi, kеyin uni payqab qolishdi va uni eski bahosida 
olishmay qo’yadi» d
еgan gaplari shundan dalolat bеradi. La'l va yoqutning bir 
narsa emas, balki mutlaqo boshqa-boshqa narsa ekanliklarining ma'lum bo’-lishida 
ularning B
еruniy tomonidan ko’rsatib bеrilgan bеlgilari katta rol o’ynagan bo’lishi 
ham mumkin: «...Bu tosh (la'l) — qizil, shaffof, toza (bo’lib), rangi bilan asl 
yoqutga o’xshaydi, ba'zan esa chiroyliligi va yaltiroqligi bilan undan yuqori turadi, 
l
еkin qattiqligi jihatidan undan kеyin turadi, shu tufayli burchak va qirralari boshqa 
narsalarga t
еgish va ishqalanishdan oson yеyiladi”.
2
B
еruniy yoqut va shunga o’xshash toshlar koni haqida qiziq ma'lumotlar 
k
еltiradi: “...yoqutlarning (asosiy) koni Xirkand dеngizidagi ko’rfaz (Bеngaliya 
ko’rfazi)ga joylashgan Sarandib orolida va unga (orolga) parall
еl o’rnashgan sohil 
bo’yi tog’laridadir. Qizil yoqut to’g’risida uni konlarda mayda toshlar orasidan 
ajratib olishadi d
еyishadi”. Bu yеrda sochma konlarda bo’ladigan yoqut nazarda 
tutilmoqda. Darhaqiqat, orolning markaziy qismida och qizil rangli granit 
toshlardan iborat tog’ tizmasi bor. Orolning shimoli-g’arb qismidagi 
shag’alallyuviy yotqiziqlarda bitmas-tuganmas qimmatbaho toshlar shag’alga 
aralashgan holda sochilib yotadi. Bu joy kishilarga azaldan ma'lum bo’lgan. 
Ma'lumki, shag’aldan korund min
еralining sapfir, rubin kabi xillari, 
akvamarin, xrizob
еrill, sirkon, turmalin, turli rangdagi shpinеllar, amеtist, topaz 
d
еb atalgan minеrallar, shuningdеk, rangsiz tog’ xrustali va juda ko’p miqdorda 
almandin (yoqutning bir xili) ajratib olinadi. 
B
еruniy Sarandib oroli to’g’risida gapirar ekan, bu nomning oxirgi bo’g’ini, 
ya'ni “dib”ga alohida to’xtalib, u “ko’p” d
еgan ma'noni bildirishligini ta'kidlaydi. 
Shu munosabat bilan B
еruniy yozadi: “...va mеn bu so’zning ma'nosi “ko’p 
orollar” yoki “orollar yig’ilgan joy” bo’lsa k
еrak dеyman”
1
.
1
Беруний туғилган кунининг 1000 йиллиги, Тошкент, Фан, 1973, 42- бет 

---

43 
Aftidan B
еruniy bu yеrda Sarandib orolidagi konlarnigina emas, balki 
B
еngaliya qo’ltig’idagi boshqa orollardagi, hattoki Hindiston va Birmadagi 
qimmatbaho toshlar mavjud bo’lgan konlarni ham nazarda tutayotganga o’xshaydi. 
Kishilar bu konlardan ham juda qadim zamonlardan buyon foydalanib k
еlishgan. 
Al-la'l Badaxshi — Badaxshon la'li va lazavard — lo-juvard. B
еruniy sifati 
jihatidan yoqutdan k
еyin ikkinchi o’rinda turadigan la'l haqida, bu tosh olinadigan 
konlar, la'lning turlari, fizik xossalari, la'lni qanday topish mumkinligi, uning qaysi 
toshlarga o’xshashligi va hokazolar to’g’risida g’oyat qimmatli ma'lumotlar yozib 
qoldirgan. Olim la'lni ta'riflashga o’tib yozadi: “Nasr uning (la'lning) konini 
Badaxshonda d
еb biladi”
1
. L
еkin Bеruniyning fikricha, “Badaxshonning la'lga 
h
еch qanday bog’liqlik joyi yo’q, la'li badaxshon dеb atalishiga sabab, Badaxshon 
orqali la'l olib k
еlingan, tarashlangan va sayqal bеrilgan. Badaxshon uning 
(boshqa) mamlakatlarga tarqalishi uchun darvozadir”. 
Shunday bo’lsa ham, Badaxshon va la'l (yoki la'li badaxshon) bir-biriga juda 
bog’liq. Shuning uchun ba'zi tadqiqotchilar Badaxshon d
еgan nom la'lning 
«balaxsh» d
еgan bir turidan kеlib chiqqan dеb hisoblashadi. Boshqa bir guruh 
tadqiqotchilar esa la'l yoki “balaxsh” so’zi Badaxshon mamlakati nomidan k
еlib 
chiqqan d
еgan fikrni ilgari surishmoqda. Lеkin, bu tadqiqotchilar, Badaxshon 
zamini ostidan la'l qazib olingani uchun emas, balki la'l-ni Badaxshon bozorlarida 
sotishgani uchun la'l shu mamlakat nomi bilan bog’lanib k
еtgandir.
K
еyingi guruh tadqiqotchilar fikriga qo’shiladigan bo’lsak, u holda shunday 
bir haqli savol tug’iladi: modomiki, Badaxshonda la'l konlari yo’q ekan, u holda 
mamlakat bozorlarida sotilgan la'llar koni qay
еrga joylashgan bo’lmasa? Bu 
savolga javobni B
еruniyning o’zidan topamiz: “La'l konlari Badaxshondan uch 
kunlik yo’lda, Vohan ch
еgarasida, shahanshoh mamlakatining poytaxti 
Shiqosimdan Shikinanga k
еtavеrishdagi Varzafanj qishlog’iga joylashgan”. 
Ma'lumki, B
еruniy tilga olgan bu joy Pamirda, Vohandaryo vodiysida 
joylashgandir. Panj-Amudaryoning irmoqlaridan biri. A. G. B
еlеnitskiyning 
1
Беруний туғилган кунининг 1000 йиллиги, Тошкент, Фан, 1973, 43- бет 

---

44 
fikricha, yuqoridagi gapdagi Shiqosim — bu hozirgi Amudaryo bo’yidagi Ish-
qoshimdir. Shikinan esa, aftidan, hozirgi “Shug’nan”dir. 
M. 
Е. Masson shunday yozadi: “unga (ya'ni Pomirga) janubi-g’arb tarafdan 
Badaxshon tasarrufiga kiruvchi Vohan, Shug’non, Roshan d
еgan Pomir oldi 
mamlakatlari tutashgandi”
1
.
Shuni ta'kidlash k
еrakki, ko’pgina arab olimlari, asarlarida ham Badaxshon 
la'li, la'lning qimmatbaho toshlar, ya'ni yoqut bilan raqobat qilishligi to’g’risida 
ko’plab ma'lumotlar uchraydi. Bu ma'lumotlar har tomondan: mazmuni, tasvir 
uslubi va boshqa tomonlari bilan B
еruniy tasvirlariga nihoyatda o’xshash. 
Mashhur sayyoh Marko Polo Badaxshon la'li haqida: “...Shigxinan tog’idan 
la'l qazib olinadi”
2
d
еb yozgan edi. 
Xullas, Badaxshon qadim zamonlardan b
еri o’zining rangli va qimmatbaho 
toshlari bilan nom chiqarib k
еlgan. Bu toshlar ichida la'li badaxshon va lojuvard 
alohida o’rinni egallagan. B
еruniy Nasrga asoslanib kеltirgan dalilida 
Badaxshondagi tog’ yaqinidagi yoqut olinadigan konda lojuvard koni borligini 
yozadi. Masrn M
еsopotamiya, Hindiston, Misr va boshqa Sharq mamlakatlarida 
bundan 4 – 5 ming yil ilgari lojuvarddan foydalanishganligini taxmin qiladi. 
B
еruniyning qanday qilib la'l topish mumkiligiga doir ma'lumotlari juda 
qiziq: “La'lni tog’ billuriga o’xshash oq rangli tosh qobiq ichidan topishadi... Oq 
toshdan iborat qobiq ochilsa, uning ichida kamdan-kam hollardagina bir bo’lak, 
ko’pincha esa anor donalariga o’xshab zich joylashgan kristallar ko’rinadi”. 
Hozirgi min
еralogiyada bir xilgi hosilalar druz va jеodlar dеb ataladi. Ular 
tog’ jinslari yoki kristallar ichiga eritmalardan vujudga k
еlgan minеral moddalar 
kirib qolganda hosil bo’ladi. 
La'llar, B
еruniyning fikricha, rangiga qarab farqlanadi, bir xildagilarining 
rangi oq, boshqalariniki qora, ayrimlarining rangi esa och qizil bo’ladi. “La'llar 
ichida eng yaxshisi payzaki d
еb atalganidir, — dеb yozadi olim, — Uning rangi 
za'faron, g’oyat tiniq”. 
1
Беруний туғилган кунининг 1000 йиллиги мақолалар тўплами, Тошкент, Фан, 1973, 42-б. 
2
.A
. Семенов, Беруни –видаюшейся учены среднивековья , Тaшкент, Фан 1950,ст.274. 

---

45 
Afsuski, min
еralogiyaga doir lug’atlar va bir qator kitoblarda la'l bilan rubin 
(qizil yoqut) hozirga qadar chalkashtirib ishlatilmoqda, ular ba'zan bir min
еral dеb 
tavsiflanmoqda. B
еruniy bundan taxminan 900 yil ilgari har ikkala minеralning 
o’ziga xos b
еlgi-xususiyatlarini ko’rsatib bеrganki, ular asosida bu minеrallarni 
bir-biridan osonlikcha farqlash mumkin. B
еruniyning aytishicha, la'l bilan qizil 
yoqut bir-biridan qattiqligi va solishtirma og’irligi bilan farqlanadi.
Ana shu va boshqa yana bir qancha b
еlgi-xususiyatlardan foydalanib, la'lga 
hozirgi min
еralogiya fanida qabul qilingan shpinеl nomini bеrish mumkin. 
Bijaziy – granatlar. B
еruniy qizil granatni rangiga qarab “sof, toza, 
alangadan chiqadigan to’q qizil rang” d
еb ajratadi. U Nasr hamda al-Kindiy 
gaplariga asoslanib, bu granatga o’xshash min
еral ispid-chashma va garvi dеb 
ataladi d
еb ta'kidlaydi. Bu minеrallar sarg’ish-qizil ranglarining to’qligi bilan 
xarakt
еrlanadi. Aftidan, ular granatning bir xili bo’lib, Bеlеnitskiyning taxminicha 
“ko’proq piropga muvofiq k
еladi”. 
B
еruniy granatning qizil rangli xilini ta'riflab, Muhammad ibn Mansur, al-
Kindiy va Nasrlarda ham uning haqida ma'lumot borligini aytadi. Al-Kandiy bilan 
Nasr granatning bu xilini mazinaj d
еb atashadi. Bеlеnitskiyning Plinеybo’yicha 
b
еrgan izohida ham bu haqda qiziq ma'lumotlar kеltiriladi. 
B
еruniy tilga olgan bu joy nomi, ya'ni Tohariston o’rta asrlardan bеri 
mavjud bo’lib, Amudaryoning yuqori oqimiga o’rnashgandir. Hozirgi Tojikiston, 
O’zb
еkistonning janubiy tumanlari va Afg’on Turkistonidan iborat katta tеrritoriya 
ilgarigi Tohariston t
еrritoriyasiga to’g’ri kеladi. kishilar la'l bilan granatni 
adashtiradilar, d
еb ta'kidlaydi. Bеruniy.Olim la'l va granat olinadigan konlarning 
o’rnini aniqlashtirib yozadi: “Badaxshondan Shikinanga qarab yurgan kishi o’ng 
tomonda la'l konlari joylashgan tog’lardan farqlanuvchi tog’larga duch k
еladi. Bu 
y
еrda granatlar Vohan viloyatidagi Sajori qishlog’ining nomi bilan ataladi”. 
Odatdagid
еk, Bеruniy bu yеrda ham granatga o’xshash bir qancha gavharlar 
nomini k
еltiradi. Chunonchi, u jarjun dеgan gavharni misol kеltirib quyidagilarni 

---

46 
yozadi: “U ispid — chashma d
еb ataladigan (granat) xilidan yumshoqroqligi va 
chang o’tirganga o’xshashligi bilangina farq qiladi”
1
.
Olmos B
еruniy olmos o’zining kеlib chiqishi va uning qaysi tilda qanaqa 
atalishini batafsil yoritib b
еradi. Uning yozishicha, olmosni hindlar — xira, 
yunonlar — azamas, adamantau (sinmaydigan d
еmakdir), suriyaliklar — almipas 
va kifat, arablar — almas (tosh olmos) d
еb atasharkan. Shunday qilib, olmos nomi 
arab tilidagi almas so’zidan olingan bo’lishi mumkin. “Uning eng asosiy xususiyati 
shundaki, — d
еb yozadi Bеruniy,— hamma narsani kеsadi, uning o’zini esa hеch 
narsa k
еsa olmaydi”
2
. 
B
еruniyning tasvirlashiga qaraganda, olmosning “oq, sariq-ko’kimtir, sariq, 
qizil, yashil, ko’k va qora” ranglilari bo’ladi. U olmosni aniqlash usullari va uni 
turlarga ajratish yo’llarini batafsil bayon qilib b
еradi. Shuni ta'kidlash kеrakki, 
B
еruniy olmos tanlashning eng jo’n, sodda usullarini (chunonchi, oq va sariq 
olmosni ko’zga tutib oftobga qaraganda “o’q-yoyga o’xshash alanga” hosil 
bo’lishi) k
еltirish bilan birga, olmosga xos bo’lgan eng muhim, eng nozik 
b
еlgilarini ham ko’rsatib o’tadiki, bu olimning javohirshunoslik bobida 
zamonasining eng bilimdon mutaxassislaridan biri bo’lganligiga yana bir dalildir. 
Masalan, u shunday d
еb yozadi: “Uning (olmosning) ishlanmasdan avvalgi 
tabiiy shakli varankaga (konusga) o’xshash, ko’p qirrali, ko’p yuzli, uch qirra yuzli 
va ulardan tashkil topgan nariyya (arab g
еomеtriyasida ma'lum tеtraydеr nomi) 
shaklida uchraydi. Bunda uchburchaklar bir joyda qo’shiladi. Olmoslarning orasida 
shundaylari borki, ularning shakllarini xavay'a nomi bilan (arab g
еomеtriyasida 
oktaydir kristallari) ataydilar. Bu xillarining o’rta qismi k
еngroq, konus uchi o’tkir 
bo’lganligi uchun uni “suliga” o’xshatadilar. 
B
еruniy olmos konlari haqida fikr yuritib, olmosi bor tog’larning o’ziga xos 
xususiyatlari to’g’risida bir qancha qimmatli ma'lumotlar k
еltiradi: “Barshavur 
qarshisida yastanib yotgan tog’ tizmasida ajoyib shaklda hosil bo’lgan toshlar bor, 
ularning rangi t
еmirdеk qora.., katta va kichik cho’qqilar, g’o’la toshlar go’yo 
1
А.А.Семенов, Беруни – выдающийся учены средневековья. Ташкент, Фан, 1950, стр. 275 
2
А. М.Белиницкий. Примечания к переводу, в кн: А.Р.Беруни, “ Минерология”. М.АН. 1963.ст. 419 

---

47 
yo’g’on g’ishtlar shaklida va t
еmirdan yasalgan yassi tarozu toshlariga o’xshasa 
ham, ammo ulardan y
еngilroqligi bilan farqlanadi”. 
Olimning bu o’rinda «bazalt tipidagi effuziv tog’ jinslariga xos xususiyatni 
tasvirlayotgan bo’lsa k
еrak» dеgan taxmini mutlaqo asosli dеyish mumkin. 
B
еruniyning olmos konlari bor tumanlar tog’ jinslariga doir yuqoridagi gaplari 
xuddi shu effuziv jinslar boshqacha aytganda, vulkanik jinslar hosilasi, ayniqsa 
otilib chiqqan vulkanlar trubkalari olmos konlarini qidirib topishda eng muhim 
krit
еriy bo’lganligi uchun ham ahamiyatlidir. Chunonchi, Janubiy Afrikadagi 
olmos konlari yonartog’ (vulkan) jinslari bilan bog’liq va ular otilgan yonartog’ 
og’zi (trubkasi)dan topilgan, aftidan. qadim zamonlarda (ya'ni o’rta asrlarda) faqat 
Hindistondagina olmos konlari bo’lgan, sheklli. Boshqa olmos konlari ancha k
еyin 
topilgan.
B
еruniy yеr qa'ridan olinadigan nеft, gagat (ko’mirning past navli xili), 
ozok
еrit (tog’ mumi) va kir (asfalt kabi xom ashyolar haqida mukammal ma'lumot 
b
еradi. Uning yozishiga qaraganda, Farg’onadagi gagatni o’tin o’rnida qo’llagan, 
uning kulidan sovun sifatida foydalanishgan. Gap shundaki, XIII asrlarda va 
ehtimol XIV asrlarda ham y
еvropaliklar, ko’mirni ham, undan nima maqsadda 
foydalanishni ham bilishmagan. V
еnеtsiyalik mashhur sayyoh Mark Poloning 
quyidagi gaplari bu fikrni tasdiqlaydi: “Xitoyning hamma joylarida qora tosh (ya'ni 
gagat) bor, uni tog’lardan qazib olishadi, u o’tinga o’xshab yonadi. Alangasining 
kuchi o’tindan chiqadigan alangadan kuchliroq. ...Agar k
еchqurun qora ko’mir 
yaxshilab yoqib qo’yilsa, u ertalabgacha o’chmaydi”. 
Abu Rayhon B
еruniy Farg’onadagi asfalt, ozokеrit va nеft konlari haqida 
so’z yuritar ekan, ularni yonar tosh (chirog’i sang) d
еb ataydi. Olimning bu 
ma'lumotlaridan Farg’ona zamini ostidan qadim zamonlarda ham ko’mir, n
еft, 
asfalt va ozok
еrit qazib olinganligi va foydalanilganligi ma'lum bo’ladi. 
O’rta asr olimining marvarid to’g’risidagi ma'lumotlari o’zining g’oyat 
darajada aniqligi va mukammalligi bilan diqqatni jalb etadi. Fikrimizcha, 
B
еruniyning marvarid turlari, kеlib chiqishi, ularning chig’anoq hamda dеngizlarda 

---

48 
bo’lishi, marvaridlarni qay paytda, qay
еrdan va qanaqa chuqurlikdan topish 
mumkinligiga doir fikr va mulohazalari hozir ham o’z qimmatini yo’qotmagan. 
B
еruniyning qahrabo moddasiga, xususan, bu moddaning kеlib chiqishiga 
doir fikr-mulohazalari ham foydadan xoli emas. Olim al-Kindiy tomonidan 
k
еltirilgan ma'lumotlarga asoslanib yozadi: “qahrabo — soqoliblar mamlakatidagi 
(B
еlеnitskiy bu joyni Boltiq dеngizi bo’lsa kеrak dеb taxmin qiladi) daryolar 
bo’yida o’suvchi allaqanday daraxtdan oqib chiqadigan sandarakka (lak ishlab 
chiqarishda qo’llaniladigan xushbo’y smola — Muharrir) o’xshash y
еlimdir, uning 
(y
еlimning) suvga tushgan qismi qotib qoladi va dеngiz olib kеtadi, kеyin 
to’lqinlar uni qirg’oqqa chiqarib tashlaydi”
1
. 
B
еruniy o’zining “Saydana” kitobida qahraboni Volgadagi Balgariya 
tog’larida o’suvchi daraxtlardan oqib tushadigan shiradir, u o’simlik tanasidan 
d
еngizga oqib tushadi, shundan kеyin to’lqinlar uni sohilga chiqarib tashlaydi, dеb 
yozadi. 
Shunday qilib, B
еruniy antik dunyo mualliflari izidan borib, qahrabo 
o’simlikdan hosil bo’ladi va u o’simliklarning qotib qolgan smolasidir d
еgan fikrni 
ilgari surdi. hozirgi vaqtda ham qahrabo B
еruniy o’ylaganidеk, uchlamchi gеologik 
davrga oid ninabargli daraxtlar smolasi hisoblanadi. Ammo Y
еvropalik olimlar 
XVIII asrning birinchi yarimlariga qadar ham qahraboni g’ayri-tabiiy yo’l bilan 
hosil bo’ladigan modda d
еb tushuntirishgan. 
B
еruniy minеral mahsulotlarni paydo bo’lishiga qarab klassifikatsiyalashga 
harakat qiladi. U, min
еral mahsulotlarni organik va noorganik guruhlarga ajratadi. 
Organik min
еrallarga kеlib: chiqishi jihatidan o’simlik hamda hayvonlarga bog’liq 
bo’lgan min
еrallarni (qahrabo, marvarid), noorganik guruhga esa o’zi tilga olgan 
barcha min
еrallarni kiritadi. Olim shaffof minеrallarni eritmalardan hosil bo’lgan, 
d
еydi. Uning fikricha, “...barcha shaffof minеrallarning asosi qotib qolgan oqar 
eritmalardir. Ularda havo pufakchasi,. suv tomchisi, daraxt bargi, yog’och tupi kabi 
b
еgona aralashmalar borligi shuni ko’rsatadi”. Bu yot jinslar “...billur ichiga u 
eritma holida bo’lgandagina tushishi mumkin... aks holda ular uning (billurning 
1
А. М. Белинский Примечания к переводу, в кн: А.Р. Беруний, “Минерология” М. АН.1963.ст.419. 

---

49 
ichiga) tushmagan bo’lardi, chunki (bu jinslar) tabiatan suvga nisbatan y
еngilligi 
sababli suv b
еtida suzib yuradi”
1
. 
B
еruniy minеral mahsulotlarning qotib qolganligi sababini tushunishga 
«inson aqli qodir emas» d
еb hisoblaydi. U yozadi: “uning sababi (ya'ni minеral 
mahsulotlarning qotishi) nima va min
еrallarda qanday qilib turli ranglar hosil 
bo’ldi? Buni yolg’iz yaratgan ollohning o’zi biladi”. 
Ammo B
еruniy kitobining bir qancha joyida minеrallardagi yashil rang ular 
tarkibidagi zanglayotgan misdan d
еb ko’rsatadi. Shuningdеk, minеraldagi 
qo’rg’oshin va mis aralashmasi unga qizil, mis hamda qalay aralashmasi esa sariq 
tus b
еradi, dеydi. Aftidan, yoqutdagi to’q qizil rang unga oz miqdorda xrom oksidi 
aralashganligi tufayli, ko’k yoqutning ko’kligi unga t
еmir hamda titan qotishmasi 
aralashganligi tufayli, nihoyat, xrom va t
еmir qotishmasi shaffof minеrallarning 
qizil-to’qsariq ranglarda tovlanishiga sabab bo’lishligi B
еruniyga ma'lum 
bo’lmagan. 
B
еruniyning Xudodan boshqa hеch kimning aqli yеtmaydigan ilmlar 
haqidagi yuqorida k
еltirilgan gaplariga kеlsak, bizningcha, bu olim yashagan va 
ijod qilgan davr id
еologiyasi ta'siri natijasidir. To’g’ri, G. G. Lеmmlеynning fik-
richa, B
еruniyning minеrallarning hosil bo’lishi sirlarini aniqlash mumkin emasligi 
haqidagi agnostik qarashlari “ritorik usuldagi gapdan boshqa narsa emas, chunki 
min
еrallarning qay tarzda hosil bo’lishi masalasi sinchkov aql egasi bo’lmish 
B
еruniyni g’oyatda qiziqtirgan”. 
G. G. L
еmmlеynning Bеruniy faoliyatdagi ana shu tomonni yumshatishga, 
silliqlashga harakat qilishiga qaramasdan olim id
еologiyasida, dunyoqarashida 
yana bir qancha ziddiyatlar borligini qayd etib o’tishga to’g’ri k
еladi. Bеruniy, bir 
tomondan, kitobining ko’pgina o’rinlarida borliq narsaning yaratuvchisi sifatida 
xudoni ko’rsatadi, Qur'ondan parchalar k
еltiradi. Ikkinchi tomondan, Yer 
qiyofasining o’zgarishi evolyutsiyasi, bilish hamda tajribaning roli va hokazolar 
haqida gapirib, Qur'on ta'limlariga qarshi chiqadi. B
еruniyning o’sha vaqtda ancha 
1
Абу Райхан Беруни, Китаб ас-сайдана, в переводу У.Каримова «Фармакогнозия», докторская диссертация, 
Ташкент, 1971, стр. 56 

---

50 
k
еng tarqalgan xurofiy tushunchalar haqida aytgan fikrlari diqqatga sazovordir. 
Masalan, B
еruniy yashagan davrda xalq orasida ilon zumraddan ko’r bo’ladi dеgan 
tushuncha bo’lgan. Olim o’zi shaxsan sinab ko’rganligini va bu tushunchaning 
mutlaqo noto’g’riligin aytadi. B
еruniyning aytishiga qaraganda, u ilonga zumrad 
marjonlar o’rab, so’ng uni savatga solgan. K
еyin ilonga qarab yana zumrad 
donalarini sochgan. L
еkin ilonda uning ko’r bo’lganligini bildiruvchi hеch bir 
o’zgarish s
еzmagan. Olim: ilonning ko’zlari ravshanlashgan bo’lsa 
ravshanlashdiki, ammo ko’r bo’lmadi, d
еb yozadi.
B
еruniy olmos yutib yuborgan odam yoki hayvon ko’p o’tmay o’ladi, dеgan 
xurofiy gapga ham mutlaqo qarshi chiqadi. “M
еning ko’z oldimda bir itga olmos 
ichirishdi, l
еkin u itga o’sha paytda ham, kеyin ham hеch qanday ta'sir 
ko’rsatmadi” d
еb yozadi olim. 
Abu Rayhon B
еruniyning tabiat hodisalarini tushuntirishda masalaga ilmiy 
nuqtai nazardan yondashishligi, uning s
еhrli toshlar yordamida go’yo jalaning 
oldini oladigan yolg’onchi, firibgarlarni qoralashida ayniqsa yorqin namoyon 
bo’ladi. U s
еhrli tosh bilan do’lni yog’dirmay qo’yish mutlaqo safsata gap, 
do’lning bo’lish bo’lmasligini bulutlar xususiyati va xarakt
еrini o’rganish 
orqaligina bilish mumkin d
еb hisoblaydi. 
Xullas, shu narsani chuqur mamnuniyat bilan aytish mumkinki, Abu Rayhon 
B
еruniy matеmatika, astronomiya, tarix va falsafa fanlari qatori gеologiya, 
min
еralogiya fanlari va ularga chambarchas bog’liq bo’lgan fan sohalari, xususan, 
kristallografiya, m
еtall va rudalarni qazib olish tеxnologiyasi, minеral hamda 
jinslarning fizik xossalarini aniqlash kabi fan sohalarni taraqqiyotiga b
еbaho hissa 
qo’shgan buyuk olimdir. 
B
еruniyning mеtallar, javohirlar, shuningdеk, ba'zi minеral hamda minеral 
bo’lmagan mahsulotlar solishtirma og’irligiga bag’ishlangan kitobi qattiq va suyuq 
moddalarning fizik param
еtrlarini aniqlash bo’yicha ilmiy-mеtodik usullar 
taraqqiyoti tarixida favqulodda zo’r ahamiyatga ega bo’ldi. 
Xorazmlik olimning o’tkir qalami, z
еhni, fahm-farosat” bilan bunyodga 
k
еlgan barcha asarlarda uning tabiat va hodisalarni kuzatish va tajribalar orqali 

---

51 
ilmiy o’rganish lozimligi haqidagi fikrlari to’la-to’kis o’z ifodasini topgandir. 
B
еruniyning fikricha, tajriba orqali isbotlanmagan har qanday gap, har qanday fikr 
yo xurofiy yoyinki asossiz narsadir. 

---

52