O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Yangicha ma’muriy bo‘linish - tumanlar ham ayni shu davrda pay- do bo‘ldi. Samarqand, Buxoro, Eron tumanlarga bo‘lingan edi. Bunday ma’muriy boTinish, shubhasiz, davlat qurilishi va takomillashuvida jid­diy rol o‘ynadi. Jumladan, birgina Samarqand viloyati Chig‘atoylar dav­rida shuningdek, Amir T emur davrida va XV111 asrgacha yetti tumanga boiimgan edi (Bartold. Sochineniya. Vjild, 33-b.).
XIV asrning40- yilla rida Movarounralirda,rynan,hozirg;i Qash- qadaryo hududida yana chig‘atayiardad Qozodxad o‘z hokimiyatios oTnatdi, Qazodxad Qarshining g‘arb tomodida Zaojirsnroyni barpo qil- di. Qazooxao mamlakatda mustahkam hokimiyat a‘matsshga qaror qil­di. Buning natijasida Qozodxao bilan orlot, jaloyir, qo^h^ va barlos urlg‘bashilari o‘rtasida ziddiyat paydo bo ‘ldi. Barlos urug‘idan boTgan -ozog^n qo‘za‘olan ko‘tarib, mo‘g‘ul shahzodalaridao birini xon deb e’lon qildi. O‘rtadabir necha yil urush bo‘ldi va mhoy^, 1346-1347-yil- larda Qazadxon mag‘lub bo‘lib, a‘ldirildi. Hokimiyat -ozog^n xon qo‘liga o‘tdi. Ammo -ozog^n xadga faqat Movnrouddahr hukmrooligs tegdi. Chig‘atoy davlatsdidg qaland qismiga dug‘lat urua'boshsss hukm- ronlik qsladsgad bo‘ldi. Fors manbalarida bu boshliqlar amir deb atal- ano bo‘lsa, turkiy qavmlar bek yoki mo‘g‘ulcha no ‘yon deb ma^igan boTdilar. Mouarauooahr amirlari ham, dug‘lat amirlari ham bir qanuds- yatga amal qildi 1 ar: ikkalasi ham Chidaizxan aulodla.ridad xon tayin^^ ni a‘zlarioioa hokimiyati uchun qaouoiy deb bildilar.
Ma’lumotlarga ko‘ra, ikkala daulatdioa harbiy tuzilishi deyar- li bir xil bo‘lgan edi. Chig‘atoy termini aholming ko‘chmadchi va ko‘chmadehilsk ad’analaridi bildirish uchun Movarounnahrda saqlanib qoldi. Ammo u yerda Chig‘atoy ^sUdan xonlar qolmagan boTsam ham, bu nom temuriylar saltadatiniog oxirgi oasllarida, xususan, Bobur av- lodlarida saqladsb qoldi. Chiaⁱatoydidg koⁱchmadehs avlodi a‘zlarini mog‘ullar deb ataydigan bo‘ldilar. Mo‘g‘uliston degan geografik nom ana shundan qolgan. Umuman, etnik nom aslidan uzoqlashib, tamomila boshqa nom va laqablami oldi (Bartold. Sochineniya. Vjild, 33-b.).
Amir Qozog'on o‘n ikki yil hukmronlik qildi. 1358-yili Qozog‘on xon o‘zining kuyovi tomonidan o‘ldirildi. Qozog‘on hukmronligi davri shunisi bilan diqqatga sazovor bo‘ldiki, ichki nizolar, chig‘atoy ulusi bi­lan mungullar o‘rtasida yuz bermadi. Qozog‘onning o‘limidan keyin ho- kimiyat uning o‘g‘li Abdullaning qo‘liga o'tdi. Abdulla otasi hayotligida Samarqandda yashardi. (Qozog‘on esa ko'chmanchilar yoTboshchisi bo‘lib hayot kechirar, ishni Amudaryo bo‘yidagi Soli Saroy qishlog'ida, yozni Munka shahrida - hozirgi Baljuvon yonida o‘tkazardi.) Abdulla poytaxtni o‘zi yashab turgan joyga ko‘chirmoqchi bo‘lgan edi, lekin boshqa amirlar bunga qarshi chiqdilar, bu nizolar oqibatida urush kelib chiqdi, urushda Abdulla halok bo‘ldi. Keyingi yillar Movarounnahrda doimiy isyonlar, fitnalar, mo‘g‘ul xonlari bilan muttasil kurashlar dav­ri bo‘ldi. Xullas, bu davrda yuz bergan asosiy voqealar quyidagilardan iborat: