O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Furqatingda sorig‘ o‘Idi olmangiz,
Ey musulmonlar, yaroqon o‘lmasun.
O‘lmakimdan fikrim oncha yo‘q turur, Qo‘rqaram o‘lsam, yaroqon o‘lmasun.
Shubhasiz, temuriylar hukmronligi davrida lurkiy tilli adabiyotga alohida e’tibor qaralildi. Akademik V.V.Barlold keltirgan dalillar bu jihatdan ancha diqqatga sazovor. Jumladan, uning ta’kidlashicha, te­muriylar davri madaniy hayotida Qobulshoh (1366-yili xon deb e’lon qilingan va ko'p o‘tmay taxtdan tushirilgan)ning ma’lum darajada roli bo'lgan. Qobulshoh turkiy tilda she’rlar yozgan. XV asrda ham bu shoir ancha shuhrat qozongan. Amir Temurning safdoshlaridan amir Sayfid- din barlos fors va o‘zbek tiilarida she’rlar ijod qiilgan edi.
Mirzo Ulug‘bek hukmronligi davrida Movarounnahr bu jihatdan ko‘p muvaffaqiyatlarga erishgani ma’lum. Shaxsan Ulug‘bekning fanga qo‘shgan hissasi beqiyosdir. U bobosi Temur kabi olimlar bilan suh-
bat qurib, ularga g‘amxo‘rlik ko‘rsatish bilan cheklanib qolmadi, balki Sharq tarixida kam uchraydigan hodisani - hokimiyat boshqamvi bilan ilmni birga qo‘shib olib bordi. Zamondoshlari Ulug‘bekni bu fazilatla- ri tufayli Arastuning shogirdi Iskandar bilan tenglashtiradilar. Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida aytadi:
Shahyekim, ilm nurin topti zoti,
Aning to hashr* qoldi yaxshi oti. (*xashr-l. to ‘planish, katta yig‘in. 2. qiyomat kuni)
Sikandar topti chun ilmu hunami,
Ne yanlig‘ oldi ko‘rgil bahru bami (*bahru bar - dengiz va quruq- lik)
Aningtck saltanat ahli ko‘p erdi,
Qayu birga ne nav’ ish dast berdi?
Iki ming yil o‘tub yuz ming xiradmand*, (*xiradmand- aqlli, dono). Bo‘lub hikmatlari birla barumand * (*harumand- 1 bahramand, foydalanuvehi. 2. hosildor mo‘l.)
Temurxon naslidin sulton Ulug‘bek
Ki, olam ko‘rmadi sulton aningtek...
XV asming ikkinchi yarmiarMovarouanoUrdaadabiyotyuksalish bosqichiga ko'tarildi. Bu haqda Shayx Ahmad Taroziuning uuqorida biz aatib o‘tgan “FuУun-ui-balog‘a” asarida ko‘plab shoirlaming nom- lari keltirilganki, mavjud maiiumotlarga qo‘shimaha sifatida xizmat qiladi, auni pautda ba’zi ma’lumotlarga aniqlik kiritadi. Shaux Ahmad she’rshuyoslik, xususan, sharq mumtoz poetikasi munosabati bilan nom- lari bizga noma’lum bo‘lib kelgan ko'plab turkiu ua forsiuzabon shoir- laming nom^nm adabiuot tarixiga olib kirdi. Imon Ziuouuddin Forsiu, Jalol Samarqandiu, Umid Kamoliu, Maulono Saafiddiy, Muhammad Ganjauiu kabi bir qator shoirlar Temuriular dauri adabiuotida maium mauqe egallagayini anglash mumkin. Auni pautda Shaux Ahmad Taro­ziuning o‘zi ham zamoyasiniyg iste’dodli shoiri bc^gaium mazkur asa­rida keltirgan g‘azallaridan bilamiz.
Mustahkam poudor daulat, hukmdorlamiyg adabiuotga muhabba- ti ua e’tibori Xuroson ua Mouarounnahrdagi adabiu jarauonga, ilm-fan ravnaqiga katta ta’sir o‘tkazgani haqiqat. Bu daurda o‘zbek ua fors ada- biuoti aonmt-uon kamol topib bordi. O‘zbek adabiuoti, bir tomondan, o‘z negizida, ikkinahi tomondan, fors adabiuoti tajribalari
ta’sirida tobora riuoj topdi. O‘zbek adabiuotida uangi janrlaming paudo bo‘lishi ua maujudlarining takomili ham buni tasdiqlaudi. O‘zbek nasri ua she’riaatida o‘ziga xos Xuroson usuli paudo bo4di. Bu adabiu usul- niyg muhim xususiuatltridan biri shuki, badiiu ua ilmiu asarlar ifodasida fors, arabiu so‘z hamda iboralardan, atamalardan, forsiu tilga xos jumla tuzish qoidalaridan keng foadalanilgay. Bu holat o4kadagi etnik sharoit ta’sirida yuzaga kelgan edi.
Umuman, Temuriular dauri aangiaha tafakkur mahsuli ho^gan ada- biaotyi paudo qildi. Keuingi daurlarda - Temuriular saltanati parahala- nib, uah xonlik barpo boig^t^^dan keuin ham, Temuriular dauri adabiuoti ^’3^^ davom etdi. Hindistoyda Boburiular saltanati natijasida uuza- ga kelgan o‘zbak adabiuoti ham beuosita ua biluosita Temuriular dauri adabiyotining mahsulidir.