O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Navoiy Sayyid Ahmad haqida qaysi asarida qay tarzda ma’lumot beradi?

“Taashshuqnoma”ning tuzilishi haqida ayting.

Sayyid Ahmad. “Taashshuqnoma”da Bahrom so‘zi orqali talmeh san’atini hosil qilgan. Bu ismning har ikkalasini sharhlar bering.

Asarda oshiqlar maqomini Majnun qanday tasvirlaydi?

Alisher Navoiy qaysi asarida Yusuf Amiriy to‘g‘risida qanday ma’lumot beradi?

“Dahnoma”ning tuzilishi haqida so‘zlang.

“Dahnoma”da epik syujetga asos bo‘lgan omillar nimalardan iborat?

Munozara haqida ma’iumot
Munozara janri haqida so‘z ketganda, albatta, bu janrning ildizlariga e’tibor qaratishga to‘g‘ri keladi. Munozara dunyo xalqlarining aksari- yatida azaldan mavjud bo‘lib, ma’lum bir xalqning inonch-e’tiqodlari zaminida shakllangan. Munozaraning so‘z bilan ifodalanish (verbal) xu- susiyati ana shu inoneh-e’tiqodlar, qolaversa, marosimlar, udumlar za­minida shakllangan.
Yevropa xalqlari o‘tmishida “O‘limni haydash” va “Yozni chaqi- rish” marosimi borligi haqida mashhur ingliz etnografi J.Frezer ko‘p ma’lumotlarni keltirgan. Uning keltirgan ma’himotlari XVl-XVllf asr- larga tegishli. “O‘limni haydash” marosimi yozni, bahorni, umuman, ha- yotni qaytarishga da’vat qiladi. “Yozni chaqirish” marosimi ham, xuddi “O‘limni haydash” marosimi singari, sahna ko‘rinishlaridan iborat.¹³⁶ Umuman, bu marosimlarning maqsadi -har doim yoz, ya’ni sog'iom ha- yot insoniyatga hamroh bo‘lish istagini uyg‘otishdan iboratdir,
J.Frezer “O‘limni haydash” va “Yozni chaqirish” marosimidan so‘ng, Yoz va Qish o‘rtasidagi kurash sahnasini yoritadi. U ayrim g‘arb mamlakatlarida, xususan, Shvetsiyada Yoz va Qish o‘rtasidagi kurashga bag‘ishlangan xalq o‘yinlarini keltiradi. Bu o‘yinda albatta Yoz g‘olib keladi.'i⁸
Yoz va Qish munozarasi Germaniya, Angliya va Skandinaviya mamlakatlarida XIV-XVI asrlardan buyon bor. Munozara janri bu mam- lakatlar xalqi orasida marosimlar bilan bog'liq bo‘lib, bahor paytidagi turli sanalarga to‘g‘rilangan. G'arbiy Germaniyada munozara yaqin vaqtlargacha bahorgi marosim o‘yinlari sifatida saqlangan edi.
Qish va Yoz olmon xalq marosim o‘yinlarida olomon o‘rtasida o‘tkazilgan. Ikkalasi bir-biriga qarama-qarshi kuchlar sifatida maydonga chiqadi. Yoz o‘z mulozimlari bilan quyosh chiqadigan Sharqdan kelgan.
U Qishga “Bu yerdan jo‘nab qol”, deb buyuradi. Qish qo‘pol dehqon timsolida bo‘lib, boshiga telpak kiygan, u tog‘dan kelgan, o‘zi bilan birga shamol, sovuqni, qorni olib kelgan. Ammo u daf bo‘lishni aslo istamaydi. Qish oppoq qorli dalalari bilan, Yoz esa yam-yashil vodiyla- ri bilan maqtanadi. Yozda o‘t-o‘lan!ar ko‘karadi. Qish ham turli-tuman ichimliklar kashf qilgan. Yoz yem-xashak, sharob, g‘alla yetishtiradi, bularning hammasi qishda yo‘q bo‘ladi. Tabiiyki, bular Yoz va Qish o'rtasida savol-javob tarzida o‘tadi. ikkovining orqasida esa xor bo‘lib qo‘shiq aytganlaricha mulozimlari turadi. Oxiri Yoz g‘alaba qiladi. Qish o‘zini Yozning xizmatkori deb ataydi va “Ikkovimiz boshqa mamlakat- larga boraylik, menga yordam bergin”, deb iltimos qiladi. Shundan keyin Yoz “Jang tamom boTdi, xayrli tun”, deya e'lon qiladi. Munozaraning bunday ko‘rinishlaridan VI11-1X asrga oid “Bahor va Qish” nonili lo- tineha she’r ham yetib kelgan.¹³⁷ Yoz va Qish munozarasining marosim- ga aylangan ko'rinishi yoqut xalqida ham saqlangan. Ulaming marosimi bahor va kuzga oid bo‘lib, bahorning ilk kunlarida oliyjanob Tangriga qurbonlik qilish bilan boshlangan.¹³⁸
Bu marosimlami keltirishdan maqsad shuki, bahs yoki olishuv mu­nozaraning ilk ko‘rinishlaridir. Munozara janr sifatida xalq og‘zaki ijo- diga kirib kelishida bu marosimlar asosiy omil bo‘lgan.
Munozara janri o‘zbek adabiyotida uzoq tarixga ega. Dastlab bu janming ildizlarini turkiy xalqlar miflarida ko'ramiz.Turkiy qavmlar- ning paydo boTishiga oid mifda aytilishicha, Yoz qizi bilan Qish qizi o‘rtasida, kim qudratli degan bahs bo‘lib, ikkovi bellashadi. Musobaqada Yoz qizi g‘alaba qiladi.
Munozara janrining asosiy belgilaridan biri - bahsga kirishgan to- monlardan biri g‘olib, biri esa albatta mag'lub bo‘ladi. Yuqoridagi mifda boshlangan munozaraning ana shu xususiyati Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit-turk” asarida Yoz va Qish o‘rtasidagi munozarada aniq ko‘rinadi. Har ikki timsol o‘rtasidagi munozara ijtimoiy mazmun kasb eladi.
Turkiy xalqlaming qadimgi yozma va og‘zaki adabiyotini o‘zida mujassam etgan “Devonu lug‘atit-turk”asaridagi 23 to‘rtlik asosida Ab- durauf Fitrat Yoz va Qish munozarasini tikladi.’^ Ungacha ham turk olimlari Fuod Ko‘purilizoda, Ziyo Ko‘k Alp Yoz va Qish munozarasi- ni tiklashga harakat qilganlar. Ammo bu olimlaming “Devonu lug‘atit- turk”dagi mazkur janmi tashkil etgan to‘rtliklarga munosabatlari turlic- hadir.
Rossiyalik turkolog LV.Stebleva "Devonu lug'atit — turk"dagi she'riy shakllar haqida fikr yuritib, bu asardagi mu — nozaraga o'z munosabatini bildirgan va bu janmi tiklagan edi. U "Devonu lug'atit — turk"ning to'rtta nashri — turk olimlari Ahmad Rifat va Basim Atalay tarjimalari hamda nashrlariga, o'zbek olimi S.Mutallibov tarjimasi va nashriga, nemis turko — log olimi K. Brokkelmanning nashriga tayanib, tanqidiy matn tayyorlab, munozara janrini tiklaydi va yigirma uchta to'rtlikni munozara janri sifatida beradi. LV.Stebleva keltirgan "Devonu lug'atit — turk"dagi munozara quyidagicha: