O‘zbek adabiyoti tarixi (Eng qadimgi davrlardan XV asrning hirinchi yarmigacha)

Qal’ai Balx o‘ldi chu darvozaband,
Povai zulm o‘ldi bag‘oyat baland.
Bu misralardan keyin shoir Balx qamali paytida shahar ichkarisi va tashqarisidagi ahvolni tasvirlaydi. Shahar ichkarisi xuddi “do‘zax kabi zindon”ga aylangan, odamlaming ohu fig‘onlari bilan to‘lib ketgan, xalq ko‘z oldiga faqat nonni keltiradi, ko‘z yoshlari obi ravonday oqadi va h.. Shahar tashqansida csa farvonlik, xuddi jannatga o‘xshaydi, hamma yoq ko‘kalamzor, odamlar bir-biri bilan gulzorlarda suhbat qurgan, betash- vish hayol hukm suradi.
Shoir, doston debochasida yozishicha, shahar ichidagi xalq bilan birga qamalda uch oy yashaydi, yuz bergan voqealami, odamlammg ah- volmi, kayfiyatini kuzatadi. Shoir asarda tasvirlagan voqcalar milodiy 1409-yili yuz. bergan. Shohruh Hirotdan Balxga tomon 1409-yilning iyu- lida jo^Lnagan va 10 sentyabrida Balxdan chiqib, Amudaryo orqali kechib o‘tgan. Mana shu muddat oralig‘ida Shohruh Mirzo Balx shahrini qamal qilib turgan. Abdurazzoq Samarqandiy o‘zining “Matlai sa’dayn va maj- mai bahrayn” asarida hikoya qilishicha, Amir Temur Xuroson saltanatini tuzib, Balx, Qunduz, Badaxshon, Hisor kabi bir qancha shaharlarni uc- hinchi o‘g‘li Mironshohga suyurg‘ol qilib bergan edi. Shohruh kurashib. bu o'lkalarni tortib oldi. Ana o‘sha voqealaming oqibatini muallif doston debochasida qisqagina hikoya qilgan.
Dostonning qisqacha mazmuni. Dostonning boshlanishida Yo- qubning o‘n ikkita o‘g‘li va Yusufning alohida ta’rifi, akalari Yusufni yomon ko‘rib qolganlari va buning sababi, Yusufning ko‘rgan tushi va tushni Yoqubga hamda akalariga aytgani, Yusufni akalari cho‘!ga olib ketganlari va uni chohga tashlaganlari, Yusufning chohda qilgan muno- joti kabi voqealar hikoya qilinadi. Bu voqealar Qul Alining “Qissayi Yu­suf’ dostoniga hamohang. Shuning uchun voqealar har ikkala dostonda farq qiladigan o‘rindan boshlaymiz.
Misrda Maliki Tojir degan bir butparast savdogar Yusufni tushida ko‘radi va uni izlab Kan’onga akalari Yusufni tashlagan chohga keladi. Yusufni u chohda ko‘radi. Yusufni akalari yigirma diramga sotadilar. Malik Yusufni bandi qilib ohb ketadi. Yusuf onasi qabri oldiga kelganda tuyadan o‘zini tashlab tushib qoladi va onasining qabrini quchib, nola bilan shunday deydi: