Oʻzbek adabiyotshunosligi kafedrasi

3. Hayvonlar haqidagi ertaklarning qahramonlari turli-tuman jonivorlar bo‘lib, voqelik hayvonlar orasidagi munosabatlar tarzida bayon qilinsa-da, aslida ularda kishilar jamiyatiga xos voqea-hodisalar majoziy tarzda aks ettiriladi. Hayvonlar haqidagi majoziy ertaklarning kelib chiqish tarixi kishilik jamiyatining ibtidoiy davridagi hayoti, mehnat faoliyati, e’tiqodiy qarashlari va mifologik tasavvurlariga borib taqaladi. Ayniqsa, qadimgi odamlar dunyoqarashida muhim o‘rin tutgan totemistik e’tiqodlar, ya’ni kishilarning o‘z tevarak-atrofini o‘rab olgan jonivorlar va o‘simliklar bilan qon-qarindoshlik aloqalari bor, ya’ni har bir urug‘ muayyan jonzot yoki o‘simlikdan kelib chiqqan degan ishonch-e’tiqodlarga asoslangan qadimgi tasavvurlar ko‘plab totemistik miflarning, keyinchalik esa shu miflarning badiiy tafakkur evolyutsiyasi davomida diffuziyalanishi natijasida majoziy ertaklar yuzaga kelgan.
Eng qadimgi davrlarda yashagan odamlarning turmush tarzi ovchilik, baliqchilik va shu kabi kasblar bilan aloqador bo‘lganligi sababli ular har kuni jonivorlar olami bilan ro‘para bo‘lishgan, ularning mifik tasavvurida jonzotlar ham bamisoli odamlar kabi so‘zlashgan, o‘zaro munosabatga kirishgan. Ana shu kabi qarashlar, ishonchlar, e’tiqodlar keyinchalik hayvonlar to‘g‘risidagi ertaklarda ifodalangan. Shuning uchun ham jonivorlar haqidagi majoziy ertaklarning personajlari hisoblangan hayvonlar ham insonlar kabi so‘zlashadi, fikr yuritadi va ular o‘rtasida jamiyatga xos munosabatlar mavjudligi tasvirlanadi.
Bu tip ertaklarda, asosan, o‘zbeklarning qadim ajdodlarining ovchilik, chorvachilik va dehqonchilikdan iborat turmush tarzi bilan bog‘liq qo‘y, echki, bo‘ri, kiyik, ot, sigir, ilon, kaptar, asalari, chumoli, ayiq, tulki, quyon, qo‘chqor, chiyabo‘ri, shoqol, qo‘ng‘iz, sichqon kabi jonzotlar obrazini uchratamiz.
Hayvonlar haqidagi o‘zbek xalq ertaklarining personajlari odamlar kabi so‘zlashishlaridan tashqari, ularning xarakter-xususiyatlarida ham kishilarga xos vafodorlik va vafosizlik, sotqinlik va sadoqat, do‘stlik va dushmanlik, samimiylik va xudbinlik, xokisorlik va ayyorlik singari insonlarga xos sifatlar mavjud bo‘ladi. «Do‘st bo‘ri» ertagidagi do‘st bo‘rining poshshovachcha bilan samimiy suhbati, «Bo‘ri bilan tulki» ertagidagi bo‘ri va tulki bilan yer haydab turgan dehqonning o‘zaro gurungi fikrimiz isbotidir. Shuningdek, «Bo‘ri bilan tulki», «Qarg‘a bilan qo‘zi» yoki «Qarg‘a bilan tulki», «Tulki bilan xo‘roz», «Ayiq bilan qiz», «Do‘st bo‘ri», «Cho‘loq bo‘ri», «Polvon zag‘cha» yoki «Zag‘cha» kabi ertaklarning personajlari ham o‘zida insonga xos xarakter-xususiyatlarni ifodalaydi: bu tip ertaklarda tulki hiylakor - ayyor bo‘ladi, uning qarshisida bo‘ri esa biroz laqma va go‘l bo‘lib, tulkining hiylalariga aldanadi. Bo‘ri tulki qarshisida sodda, to‘g‘ri, tentak, ahmoq bo‘ladi. Tulki shirinso‘zlik bilan ayyorlik qilib daraxt shoxidagi xo‘rozni pastga tushirib yemoqchi bo‘ladi. Kal yoki yetim bola qo‘lidagi zaxchasi tilidan gapirib boyni aldaydilar va h.k.
«Susambil» ertagida uy hayvonlari, parrandalar birlashib, yaxshi, farovon, tinch joy axtarib Susambil mamlakatiga yetib boradilar. Susambilga ega bo‘lish uchun vahshiy hayvonlar (sher, yo‘lbars, bo‘ri va boshqalar) hujum qilganlarida, insonga yaqin bo‘lib, u bilan bog‘langan uy hayvonlari – eshak hangraydi, ho‘kiz suzadi, ari chaqadi, xo‘roz qichqiradi, ot tepadi. Xullas, hammalari bir jon, bir tan bo‘lib, vahshiy hayvonlarni yengadilar va «o‘tning quyug‘i, suvning tinig‘i, unda juda erkinlik, azob-uqubat yo‘q» Susambilga ega bo‘ladilar. Bu ertakda xalq ommasining yaxshi, tinch, farovon, adolatli hayot kechirish yo‘lidagi fidoyiligi, o‘zaro hamjihatlik, do‘stlik va xotirjamlikning ahamiyati ko‘rsatib berilgan.
«Ovchi, Ko‘kcha va Dono» ertagida esa har xil turga mansub bo‘lgan jonzotlar – kaptar, sichqon, qurbaqa, toshbaqa, qarg‘a va kiyik o‘z sarguzashtlari davomida do‘stlik va o‘zaro ahillik natijasida maqsadlariga erishishlari tasvirlangan. Har bir hayvonning boshiga og‘ir kun tushganda, ular ko‘pchilik bo‘lishib, bir-birlariga ko‘maklashib, o‘lim xavfidan qutuladilar. Bu ertak odamlarni o‘zaro hamjihat bo‘lishga undaydi, xalqni birlashib, ko‘pchilik bo‘lib, bir-biri bilan ahil bo‘lib yashashga chaqiradi. Ertakdan chiqadigan didaktik xulosa, kuch birlikda, agar ko‘pchilik birlashib, ahil bo‘lib yashasa, har qanday mashaqqatni ham yengib o‘tish mumkin degan g‘oyadir.
O‘zbek folklorida mavjud bo‘lgan majoziy ertaklarning aksariyati jahon xalqlari og‘zaki badiiy ijodiyotida mavjud bo‘lgan an’anaviy epik syujetlar bilan mushtarak xususiyatlarga ega bo‘lsa-da, bu tip ertaklar o‘ziga xos motivlar tarkibi va obrazlar silsilasiga egaligi, voqealar talqinining milliy an’analarni ifodalashi jihatidan o‘ziga xoslik kasb etadi. Masalan, dunyoning ko‘pgina xalqlari folklorida uchraydigan «Echki bilan bo‘ri» ertagini olib ko‘raylik. Bu ertak o‘zbeklar orasida ham juda mashhur bo‘lib, ko‘plab variantlarga ega. O‘zbek ertagida ham bo‘ri ovozini echki tovushiga o‘xshatib: «Eshikni och, og‘zimda suv keltirdim, mammada sut keltirdim» deb aldab, eshikni ochtirib, echkining bolalarini yeb ketadi. Ulardan biri o‘choq (boshqa xalqlar ertaklarida echki bolasi yashiringan joy o‘sha millat milliy turmush tarziga muvofiq tasvirlangan, masalan, rus ertaklarida pechka) ichiga bekinib qoladi. Lekin ana shu ertakda voqealar rivojining shundan keyingi talqini o‘zbek ertakchilari ijodiyotida boshqacha ko‘rinish kasb etgan: echki voqeadan xabardor bo‘lgach, bo‘riga urush e’lon qiladi. Bo‘ri ustaga borib tishini qayratib kelmoqchi bo‘ladi. Usta esa tulki bo‘ladi. U ayyorlik bilan bo‘riga «Sening tishlaringni po‘latdan qilib beraman» deb aldab, bo‘rining tishlarini bittalab sug‘urib oladi va o‘rniga chigitdan tish qo‘yadi. Echkining shoxlarini esa qayrab, pichoqdek o‘tkir qilib beradi. Shundan keyin echki o‘zining o‘tkir shoxlari bilan bo‘rining qornini yorib yuboradi va echkining bolalari qutulib chiqadilar. Ko‘rinadiki, bo‘ri hamla qilganda echki bolalaridan biri «o‘choq» ichiga kirib yashirinib omon qolishi, tulki bo‘riga «chigit»dan tish qo‘yishi, echki bolalaridan har birining «Olu-Bolu» kabi otlari bo‘lishi o‘zbek ertagining milliy o‘ziga xosligini ko‘rsatadi.
Hayvonlar haqidagi majoziy ertaklar o‘zbek folkloridagi boshqa tur ertaklardan farqli ravishda kompozitsion qurilishi nisbatan sodda, motivlar tarkibi murakkab bo‘lmagan, dialoglarga boy, ular ko‘pincha qisqa didaktik xulosa chiqarishga asoslangan syujetga ega bo‘ladi.