O’zbek milliy Estrada xonandaligi rivojlanishining tarixi

O’zbek milliy Estrada xonandaligi rivojlanishining tarixi

Bugungi kunda milliy estrada san’ati taraqqiyoti yo’lida, estrada qo’shiqchiligi sohasida professional kadrlar tayyorlash masalasi davlatimiz siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biriga aylangan. Shu o’rinda milliy musiqiy estrada xonanda va ijrochiligini professional darajaga ko’tarish, jumladan, estrada xonandaligi milliy maktabini yaratish va rivojlantirish yo’lida ijobiy harakatlar qilinmoqda. Ushbu islohotlar yo’lida, eng avvalo, o’zbek milliy Estrada san’atining rivojlanishi, unga hissa qo’shgan olimlar haqida bo’lajak musiqa ta’limi kadrlari uchun nazariy ma’lumotlar berish katta ahamiyatga ega deb hisoblaymiz va quyida shu haqida so’z yuritamiz.
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab-xalq orasida «estrada», «estrada konsterti», «estrada san’ati» kabi atamalar iste’molga kirib kela boshladi. Bu Turkiston o’lkasining shaharlariga Rossiyadan gastrolga kelgan konstert guruhlarining chiqishlari bilan bog’liq edi.
XX asrning 20-30-yillarida O’zbekistonda tashkil etitgan «Ashula va raqs guruhi», «Mashshoqlar to’dasi», «Musiqiy etnografik ansambllarning xalq ommasiga ko’rsatgan tomoshalarini «konstert», «estrada konsterti» deb e’lon qilish asta-sekin odat tusiga kirdi. Shu davrdan boshlab musiqachilar ahli va xalq orasida «konstert», «estrada», «ansambi» kabi atamalar xalq orasida ommalasha bordi, 1927-yili Ali Ardobus (Ibrohimov) Samarqand shahrida yosh havaskorlardan tuzgan «Kо’k ko’ylaklar» ansambli konstertini «estrada konsterti» deb e’lon qiladi.
O’zbekistonda zamonaviy milliy estrada san’atini tashkil elilishi va rivojiga Tamaraxonim (1906-1987) o’zining ulkan hissasini qo’shdi.
O’zbekistonda Yevropa uslubidagi estrada san’atining turli xillari XX asrning 40-yillaridan boshlab amaliyotga kirib keldi. Bu asosan Moskva va Leningrad shaharlarida bunyodga kelgan estrada orkestrlariga taqlid qilgan holda, rusiyzabon san’atkorklarning tashabbusi bilan respublikamizning yirik korxonalari madaniyat saroylarida paydo bo’ldi. 1940-yili Toshkent shahrida M.Jolkov rahbarligida «Myuzik xoll» estrada jamoasi va O’zbekiston davlat filarrnoniyasi tarkibida 1942-yili estrada ansambli, 1944-yili N.Zinin rahbarligida «Simfo-jaz orkestri» tuzdi. Ushbu ansambllarning ijro dasturi asosan rus kompozitorlarning qo’shiq va cholg’u musiqalaridan tuzilgan edi.
Tamaraxonim o’z ijrochilik ijodiy faoliyatini Hamza Hakimzoda Niyoziy «Vostok» agitbrigadasida boshlaydi (1919) 1921-yil davomida Toshkent shahar rus balet maktabida tahsil oladi. 1922-yili Muhiddin Qori Yoqubov ashula va raqs ansamblida o’zbek musiqa san’atining yetuk namoyandalari Usta Olim Komilov, Yusufjon qiziq Shakarjonov, Hojisiddiq lslomov, To’xtasin Jalilov, Abduqodir lsmoilov kabi ustozlar bilan birga faoliyat olib boradi, Tamaraxonim o’zbek va boshqa jahon xalqlarinmg qo’shiq, lapar, yalla va raqslarini o’rganadi va mohirona ijrochisiga aylanadi. 1924-1925-yillarda Moskva shahar teatr texnikumida tahsil oladi. 1925-yilda Parijda o’tkazilgan jahon xalqtari amaliy san’ati ko’rigining kontsert dasrurida M.Qoriyoqubov bilan birga qatnashib, o’zbek xalq qo’shiq, lapar, yalla va raqs namunalatini namoyish qiladi.
Tamaraxonim o’z ustozi Usta Olim Komilov bilan o’zbek san’atining rivojiga samarali ulush qo’shdilar. Ular hamkorlikda xalq musiqa merosida niavjud qo’shiq, lapar, yallalarni betakror raqs harakatlari bilan uyg’unlashtirib, yakka raqslarni о zbekona milliy ko’rinishda talqin etadilar. Tamaraxonim ijro etgan asarlar, uning repertuaridagi «Oyijon», «Bo’g’macha bilagim», «Tanawvor», «Oromijon», «Dilxiroj», «Farg’onacha jonon», «Yali-yali», «Gulyor», «Zavq», «Tasadduqman», «Ro’molim», «Yana nima gaplar bor», «Joney» yoki «Olmani otdim otganga», «Qora soch», «La’li Badaxshon», «Ilila уor», «Sanam uforisi», bastafcor P.Rahimovning «Jon, Jon O’zbekiston», «Bizning davron» kabi qo’shiq, yalla, laparlar hamda «Zang». «Sadr», «Gul o’yin», «Pilla», «G’aya’atli qiz», «Buxorocha raqs», bastakor Orif GarmonToshmatovning «Audijon polkasi» kabi raqslar xalq orasida keng ommalashdi, Ular 1930-yili Butunittifoq olimpiadasida, 1932-yjli O’zbekistonda o’tkazilgan olimpiadada, 1935-yili L.ondonda o’tkazilgan Jahon xalqlari raqs san’ati festivalida faol qatnashib, o’zbek musiqa san’atini dunyoga tanitdilar.
1940-yil O’zbekiston davlal filarmoniyasining tarkibida «Tamaraxonim» milliy estrada ansamblini tuzdi va o’z ishini davom ettirdi.
XX asrning 60-70-yilarigacba mazkur ansambl estrada san’atini rivojlanishiga o’z hissasini qo’shdi Uning ijro repertuarida 86 dunyo xalqlarining qo’shiq va raqslart mavjud edi. Uning boy repertuaridan nafaqat xalq, balki zamonaviy kompozitorlarning asarlari o’rin oldi. Masalan. «O’zbekcha vals», «Yaxshi gul (P. Rahimov), «Go’zai Farg’ona» (M. Burhonov), «Mohi gul (D.Soatqulov), «Toshkent piyolasi» (K.Jabborov), xalq qo’shiq va laparlaridan «Qo’qoncha», «Erta bilan», «Marg’iloncha», «Yallama yorim», «Farg’onacha raqs», «Buxorocha raqs-2», «Хоrаzm lazgisi», «Tom boshida»; turkmancha «Bibijon»‘ mo’g’ulcha «Arvin tavni sara» («Yangi oy»); gruzincha «Nikoh to’yi»; ozarbayjoncha «Doyma dedi» («Eshikni taqillatma»); qirg’izcha «Parizod oy»; armancha «Zangezur» va «Kim kelayapti»; tatarcha «Ganmonchi suda, suda», va «Jiznikay»; yoqutcha «Kumles Kyuregom» («Bahor kunlari»); qozoqcha «Qora to’rg’ay»; uyg’urcha «Qoshingni qorasi»; hindcha «Paglaxavar» («Sbamol»), «Suriya asta» («Hosil») va «Mudji me dji» («Nilufar»); turkcha «Yor, yor omon» va «Gulizor»; indonegiyacha ««Qaydasan qo’zichog’im», «Chando» «Aks-sado»); arabcha «Binti shulabiya» («Xumor ko’zlar»), yaponcba «Andzu-Banday-san» («Banday tog’i»); afg’oncha «Shirin zabom», koreyscha «Yansando» («Cho’pon o’yni») va «Toradi» («To’quvchi«), ispancha «Torero» va boshqa xalqlarning qo’shiq va raqslarini tabiiy tarzda, an’anaviy milliy ijrochilik harakatlarini musupa ohangi bilan uyg’unlastirib ijto etishga erishdi.
Tamaraxonim o’z ijrochilik mahorati, uslubi bilan estrda san’atidagi o’ziga xos maktab yaratdi.
1950-80-yillarda zamonaviv o’zbek estrada san’atiniitg rivojlanishi. XX asrning 50-60-yiIlarida respublikamizda estrada jamoalari ishtirokida tomoshabiniar uchun konsert berish rasm bo’la boshladi.
1954-yilda O’zbekiston davlat filarmoniyasi tarkibida «Estrada kvarteti» ansamblini tuzdi. 1954-yili «O’zbek davlat estradasi» tashkil etildi va barcha jamoalar uning tarkibiga o’tkazildi. Asosiy maqsad estrada musiqasini rivojlantirish edi.
1957-yilda, Moskva shahrida jahon yoshlari va talabalarining VI xalqaro festivali o’tkazilish munosabati biian Toshkentda «Yoshlik» miiliy estrada ansambli tuziladi. Ansambl ikki guruhdan iborat bo’lib, "Milliy estrada ansambli" va "Estrada ansambli” deb nomlanadi. Ansamblga yetakchi sozandalar bilan birga B.Zokirov, L.Zokirova, N.Zokirov, F.Sodiqova, R.Nomozov, N.Eshonxo’jayev kabi xonandalar taklif etiladi.
Jamoa ijro dasturida kompozitor E.Salixov va Y.Dementevlar bastalagan yoshlik, do’stlik, tinchlik mavzusidagi qo’shiqlari o’rin oladi. O’zbekiston yosh san’atkorlari o’z san’atlarini jahon yoshlari oldida namoyish qildilar va festival diplomiga sazovor boldilar.
Festivalda ilk bor xonanda Botir Zokirov o’zining estrada qo’shiqlari bilan ishtirok etadi va tomoshobinlar e’tiboriga tushadi. Uning ajoyib, noyob tembrga ega, betakror ovozi barcha tinglovchilarni maftun qildi va estrada xonandaligi faoliyatini belgilab beradi. So’ngra O’zbekistoda estrada ijrochiligiga alohida e’tibor sifatida 1958-yili O’zbekiston davlat estrada jaz orkestri tashkil qilinadi. Sh.Ramazonov badiiy rahbariligida kompozitor Anatoliy Kroll va dirijyor Yevgeniy Jivayevlar faoliyatlarini boshlaydilar. Orkestr ijro repertuarida «Arabcha tango», afg’on xalq qo’shig’i «O, karvonboshi», «Maro bebus» qo’shilari, meksikancha «Xayr muhabbat», bir qator o’zbek xalq qo’shiqlari davrning ommabop qo’shiqlariga aylanadi,
O’zbek bastakorlari va kompozitorlari musiqa ijodiyotida, ayniqsa estrada janriga bo’lgan e’tibor oshadi va xalq musiqasi ohanglariga asoslangan va zamonaviv qo’shiq va kuylar yaratiladi. Ushbu sohada bastakorlardan M.Mirzayev, E.Salixov, Sh.Ramazonov, Yan Frenkel, A.Nesterov, A.Malaxov, X.Izomov, S.Yudakov, M.Burhonov, M.Ashrafiy, Ye.Jivayev kabi kompozitorlar o’z asarlarini yaratadilar.
«Ey mehribonim», «Namanganning olmasi», «Qahramon qizlar», «Toshkent haqida qo’shiq», «Toshkent osmoni», «Muhabbat», «Maftun bo’ldim» kabi qo’shiqlar, orkestr ijrosi uchun «O’zbekcha syuita», «Bahor», «O’yinqaroq qiz», «Lirik vals» kabi asarlar shular jumlasidandir.
O’zbekiston teleradiosi qoshida simfo-jaz orkestrining tashkil topishi, 1960-yillarda Moskva teleradio qo’mitasi qoshida «Simfo-jaz orkestri»ning tuzilishi, estrada san’atini rivojlanishi jarayonida muhim ahamiyat kasb etdi va barcha qardosh. rcspublikatarda ham «Simfo-jaz orkestrlari»ni shakllanishiga zamin yaratdi. O’zbekiston teleradio qo’mitasi tarkibida ham 1964-yiIda kompozitor Enmark Salixov rahbarligida «Estrada orkestri» tashkil etildi, Kelgusi yildan boshlab torli va ayrim o’zbek xalq musiqa cholg’ulari ham kiritildi va «Estrada-simfonik orkestri» deb ataldi.
Estrada-simfonik orkestri ijodiy yo’nalishi va janrlar qamrovi har tomonlama o’zbek musiqa san’atining an’anaviylik va zamonaviylik jihatlar bilan boyita bordi. Yillar davomida orkestrning repertuari yangi, original qo’shiq va cholg’u asarlar bilan boyitildi. I.Akbarov, M.Burhonov, Sh.Ramazonov, A.Muhamedov, X.Izomov, E.Salixov, D.Zokirov, S.Jalil, E.Qalandarov, D.Saydaminovalar ijodida milliy musiqa an’analariga asoslangan va zamon ruhi bilan sug’orilgan estrada yo’nalishidagi bir qator qo’shiqlar ijod etildi. I.Akbarovning «Gazli», «Qaydasan» (Turob To’la), «Yor kel» (H.G’uIom), «Ra’no» (S.Akbariy), «Qor yog’ar» (S. Zunnunova); A.Muhamedovning «Bu oqshom» (M.Qoriyev), X.Izomovning «Ko’zi xumor» (Sh,Shomahmudov); E.Salixovning «Umid» (A.Muxtor), «Qiz bola» (P.Mo’min); D.Zokirovning «Ko’chalar» (T.To’la); M.Burhonovning «O’zbekiston gul diyorim» (E.Vohidov); Sh.Ramazonovning «Sevdim dildan» (A.Isroilov); E.Qalandarovning «Yor-yor»; D.Soatqulovning «Mohigul» (H.G’uIom) kabi asarlar shular jumlasidandir.
B.Zokirov, Yu.To’rayev, L.Zokirova, N.Zokirov, E.Qandov, R.Sharipova, M.Shamayeva kabi xonandalar o’zbek estrada musiqasining mohir xonandalari qatorida elga tanildilar.
Qo’shiqlar qatorida estrada yo’nalishida kompozitorlar tomonidan orkestr uchun maxsus asarlar yaratilishi ijodiyotda keng ommalashdi. A.Malaxovning o’zbek xalq kuylari asosida yaratiigan «Doira yulduzi» va Shodlik» pyesalari. I.Akbarovning «Ketma nigor» qo’shigi asosida yaratilgan «Fantaziya»si, A.Goncherenkovning «Sharq syuitasi», E.Salixovning «Final-pyesa»si shular jumlasidandir.
70-yillarning boshlariga kelib ommaviy musiqa san’atida yangi yo’nalish - bit-musiqa ommalasha boshlanadi. Orkestr jamoasini faoliyatini saqlagan holda Botir Zokirov va Yurms To’rayevlar hamkorligida «Toshkent myuzik-xoll»li tashkil topdi. Toshkent myuzik-xolli o’z yo’nalishida adabiy mazmun asosida, dramatik spektakllar orqali qiziqarli, rang-barang konsert dasturlarini tuzish va jamoaviy tarzda namoyish etish maqsadlarini amalga oshiradilar. Teatrlashtirilgan ssenariylar asosida konsert namoyishlarini tashkil etadilar. Eng muhimi o’zbek estrada musiqasi ijrochiligi amaliyotida vokal-cholg’u ansambllari tuzila boshlanadi, estrada xonanda va sozandalariming yangi avlodi tarbiyalanadi. Myuzik-xoll yosh xonandalar uchun haqiqiy estrada maktabi vazifasini o’taydi E.Salixov, A.Kalvarskiy, E.Qalandarov, G’.Xoliqov kabi kompozitorlar bu yo’nalishda samarali ijod qiladilar. Estrada san’atida yangi guruhlar va ijrochilar avlodi shakllanadi. Buning zaminida albatia o’zbek estrada simfonik orkestrlarimng samarali faoliyati, respublikada zamonaviy estrada musiqa san’atini rivojlantirishda alohida ahamiyat kasb etdi.