O’zbek mumtoz va milliy uyg’onish adadiyoti tarixi

"Mezon ul-avzon". Adabiyot nazariyasi, xususan aruz ilmi aruz masalalariga bag’ishlangan "Mezon ul-avzon" (vaznlar o’lchovi) o’zbek adabiyotshunosligi tarixida o’ziga xos mavqega ega bo’lgan ilmiy risoladir. To’g’ri, Alisher Navoiyning mazkur risolasi yaratilgunga qadar va uning zamonasida ham arab, fors-tojik hamda o’zbek tillarida mazkur masalaga oid risolalar yozilgan edi. Jumladan, Xalil ibn Ahmadning arab tilidagi "Kitob ul-ayn", Shamsiddin Qays Roziy "Al mo’`jam"ining bir qismi, Abdurahmon Jomiy, Sayfiy Buxoriylarning fors-tojik tilidagi "Aruz" risolalari, Shayx Ahmad Taroziy qalamiga mansub o’zbek tilidagi "Funun al-balog’a" asarining bir qismi va boshqalar.
Alisher Navoiyning "Mezon ul-avzon"i esa bu risolalardan o’zining ko’pgina fazilatlari bilan ajralib turadi: birinchidan, risola faqat aruz ilmiga bag’ishlanib, o’zbek tilida yozilgan; ikkinchidan, aruz ilmi turkiy she`riyat asosida talqin qilingan; uchinchidan esa, Alisher Navoiy bu haqda shunday yozadi: "Chun ul hazratning (Sulton Husayn Boyqaro) muborak xotirlari she`r buhuru avzonig’a va nazm qavoidu mezonig’a muncha moyil erdi aruz fanidan bu muxtasar sabt bo’ldi va anga "Mezon ul-avzon" ot qo’yuldi va necha qoidau doira va vaznkim, hech aruzda, misli fan voze`i Xalil ibn Ahmad va ilm ustodi Shams Qays kutubida va Xoja Nosir Tusiyning "Me`yor ul-ash`or" ida, balki hazrati Maxdumiy navvara marqaduhi nuran (Abdurahmon Jomiy) "Aruz"larida yo’q erdikim, bu faqir bu fan usulidin istixroj qilib erdikim, bu kitobg’a izofa qildim" [16-tom, 44-45].
Demak, Alisher Navoiyning e`tiroficha, asarda oldingi risolalarda tilga olinmagan masalalar yoritilgan. Darhaqiqat, "Mezon ul-avzon" da turkiy xalqlar she`riyati va ularning rasmiy aruzga munosabati masalasi birinchi marta tilga olinib, nihoyatda katta ilmiy ahamiyatga ega bo’lgan fikrlar bayon etilgan.
"Mezon ul-avzon"ning yozilgan yili asarda ko’rsatilmagan. Shuning uchun bu masalaga oid taxminlar mavjud bo’lib, shulardan biri asar XV asrning 90-yillarida yozilgan bo’lsa kerak, degan fikrdir.
"Mezon ul-avzon"da arabiy, forsiy va turkiy tillardagi she`riyatda qo’llanilgan hazaj, rajaz, ramal, munsareh, muzore`, muqtazab, sare`, jadid, qarib, xafif, mushokil, mutaqorib, mutadorik, vofir, komil, tavil, madid, basit kabi o’n to’qqizta bahr haqida o’zbek tilidagi misollar asosida mulohaza yuritilgan.
Alisher Nav oiy mazkur bahrlarning xususiyatlarini yoritish bilan bir qatorda ulardan qaysilari arab she`riyatiga xosligi, qaysilari Ajam va turkiy she`riyatda ko’proq ishlatilgani hamda zamondoshlari tomonidan qo’shilgan yangi bahrlar haqida ham o’z kuzatishlari natijalarini bayon etgan. Alisher Navoiyning guvohlik berishicha, aruz tizimidagi sakkizta asl ruknlarning beshtasi fors-tojik va turkiy she`riyatda qo'llanadi: "Va ulcha bu sekkiz usuldin (asllardan) forsiy she`rda kasirul vuqu`dur - beshdur: mafo`iylun va fo`ilotun va mustaf`ilun va maf`uvlotu va fa`uvlun. Va turkcha she`rda ham ulcha mulohaza qililibdur, bu arkondin (ruknlardan) o'zga vuqu` topmas" [16-tom, 47-48].
"Tavil va madid va basit bahri arab shuarosining maxsusidur... va Ajam shuarosi anga mashg’ul bo’lmaydurlar." [16-tom, 58].
Shunday bo’lsa-da, mazkur bahrlar haqida so’z yuritganda turkiy-o’zbek tilida misollar keltirgan. Bu bilan, garchi ular kam ishlatilsa-da, ammo o’zbek tilida bu bahrlarda ham she`rlar yaratish mumkin, degan fikrni ifoda etadi. Bu misollar Alisher Navoiyning qalamiga mansub baytlar bo’lsa kerak.
Yana, asarda zamondoshlari va Alisher Navoiyning aruz bahrlarini boyitish, yangi doiralarni tuzish sohasidagi xizmatlari ham alohida ta`kidlanadi. Jumladan, Alisher Navoiy aruz bahrlari doiralari qatoriga o’zi aniqlagan "Doirai mujtamia"ni qo’shgani haqida kamtarlik bilan shunday yozadi:
"Bu mazkur bo’lgan to’qquz asl bahrning (sare`, jadid, qarib, munsareh, xafif, muzore`, muqtazab, mujtas, mushokil) solimini….bir doirai azimada jam` qilib, har birining o’rnig’a alohida misol kelturub, to’qqiztasini yana bir misra`din ham istixroj qilib, ul "Doirai mujtamia" deyildi va bu doira rasmi zamon zurafosidin ba`zining xayolig’a kelib erdi, ammo faqir anga tartib berdim va ul bu nav` surat biladur" [16-tom, 56-57].
"Mezon ul-avzon"da Alisher Navoiy "turk ulusi, bataxsis chig’atoy xalqi aro shoe` avzondurkim, alar surudlarni ul vazn bila yasab, majlisda ayturlar", deb "tuyug’, qo’shuq, chinga, muhabbatnoma, mustazod, aruzvoriy, turkiy" kabi surudlarni tilga olgan, ularning mavzu, vazn va tili haqida diqqatga sazovor mulohazalarni bayon qilgan, har biridan misol keltirib, aruziy bahrlarning vaznlari ruknlarini ham qayd qilgan. Asarning mazkur bobi turkiy aruz tarixini o’rganishdagina emas, balki xalq qo’shiqlari va mumtoz yozma she`riyat orasidagi o’zaro ta`sirni aniqlashda ham katta ahamiyatga ega. Fikrning isboti uchun faqat bitta surud-chinga haqida yozilganlarni keltirish maqsadga muvofiq ko’rinadi:
"Yana "chinga"durkim, turk ulusi zufof va qiz ko’churur to’ylarida ani ayturlar. Ul surudedur bag’oyat muassir. Va ikki nav`dur: bir nav`i hech vazn bila rost kelmas va bir nav`ida bir bayt aytilurkim, munsarehi matviyi mavquf bahridur va "yor-yor" lafzini radif o’rnig’a mazkur qilurlar, andoqkim, bayt: