«O’zbеk tili lеksikоlоgiyasi» fanidan m a ‘ r u z a L a r m a t n I

o'r-dak), to'la yopiq (bay-ram, bay-roq), ikkinchi bo'g'ini esa boshi yopiq (o-ta, o-

na) va to'la yopiq (ol-tin, ku-mush) strukturali bo'ladi; f) ikkinchi bo'g'in hech
qachon unli bilan boshlanmaydi, ammo unli bilan tugash holatlari keng tarqalgan: 
ik-ki, yet-ti, bo-la, ar-pa, bol-ta kabi; g) so'z tarkibida ikki unli yonma-yon
kelmaydi; f, h, j, j (dj), ts undoshlari esa umuman qo'llanmaydi; h) r, l, v, ng, g', g, 
d, z undoshlari so'z boshida uchramaydi; i) e, o' unlilari so'z oxirida ishlatilmaydi
(ayrim undov so'zlar bundan mustasno); j) urg'u ko'pincha so'z oxiriga tushadi. 


Semantik belgilari: umumturkiy so'zlarning aksariyati ko'p ma'nolidir: bosh-
1) «odamning boshi»; 2) «ko'chaning boshi»; 3) «ishning boshi»; 4) «bosh 
agronom»; ko'z- 1) «odamning ko'zi»; 2) «uzukning ko'zi»; 3) «taxtaning ko'zi»; 4)
«derazaning ko'zi» kabi. 
Bu qatlamda «qon-qarindoshlik», «inson a'zolari», «yovvoyi hayvonlar»,
«parrandalar», «mehnat faoliyati», «uy-ro'zg'or buyumlari», «rang-tus», «maza-
ta'm», «miqdor», «sanoq», «harakat», «holat», «urf-odat» ma'noli so'zlar
ko'pchilikni tashkil etadi. 


Morfologik belgilari: a) umumturkiy so'zlar hozirgi o'zbek tilining barcha so'z
turkumlarida uchraydi; b) turlanadi va tuslanadi; d) o'zak va affiks morfemalar 
erkin va standart bo'ladi: ko'zim, ko'zing, ko'zi, ko'zni, ko'zning, boraman, borasan, 

boramiz kabi; e) so'z tarkibida prefikslar qo'llanmaydi.
Sof o'zbek so'zlari- o'zbek tilining o'zida yasalgan leksemalar. Ular o'z
qatlamning ikkinchi (nisbatan yangi) qismini tashkil qiladi. Bunday yasalishning 
quyidagi turlari bor:
a) semantik usul- ma'no taraqqiyoti mahsuli sifatida yangi leksemaning 
yuzaga kelishi: ko'k («rang») -ko'k («osmon»), yetti («son») -yetti («ma'raka
nomi»), yupqa (sifat) –yupqa (ot: «ovqatning bir turi») kabi; 
b) affiksatsiya usuli. Bunda o'zak va affikslar turli til materiallari bo'lishi
mumkin, ammo ularning qo'shilishi o'zbek tili tarkibida yuz beradi, o'zbek tilining 
so'z yasash qoliplariga asoslanadi, shu sababli bunday yasama so'zlar o'zbek
tilining o'z qatlami birligi sanaladi. Masalan: bosh (umumturkiy)+ «-la» (o'zb.)–


boshla (o'zb), temir (umumturkiy)+ «-chilik» (o'zb.)-temirchilik (o'zb.), jang (f-t.)+
«-chi» (o'zb.)-jangchi (o'zb.), madaniyat (ar.)+ «-li» (o'zb.)- madaniyatli (o'zb.), 


obuna (r-b.)+ «-chi» (o'zb.)- obunachi (o'zb.), axta (mo'g'.)+ «-chi» (o'zb.)- axtachi 
(o'zb.), «be-» (f-t.)+ bosh (umumturkiy)-bebosh (o'zb.)+ «-lik» (o'zb.)-beboshlik 


(o'zb.), bil (umumturkiy)+ «-im» (o'zb.) –bilim (o'zb.)+ «-don» (f-t.)- bilimdon
(o'zb.) kabi. 
Sof o'zbek so'zlarining yasovchi asosi arabcha yoki ruscha-baynalminal
bo'lganda, yasalmaning o'zagida yoki asosida ikki unli yonma-yon kelishi, so'z 

---

---

boshida ikki-uch undosh qatorlashishi mumkin: maorifchi, matbaachi, doirachi, 

saodatli, manfaatli, dramnavislik, drenajlanmoq, plakatbop, planbozlik.