«O’zbеk tili lеksikоlоgiyasi» fanidan m a ‘ r u z a L a r m a t n I

LEKSEMALARNING ISHLATILISH DOIRASI 

Leksemalarning ishlatilish doirasi 
Leksemalarning ishlatilish doirasi chegaralangan va chegaralanmagan bo’lishi 
mumkin. Bunday ikki guruhga ajralish asosan ot, sifat, ravish va fe’l
turkumlaridagi leksemalarga xosdir. Son va olmosh turkumlarida, shuningdek, 
bog’lovchi, yuklama, ko’makchi va undovlarda ishlatilish doirasi chegaralangan
so’zlar yo’q. 

---

---

1. Ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksemalar o’zbek tilida
so’zlashuvchilarning barchasi uchun umumiy bo’lgan, hammaga tushunarli va 
hammaning nutqida bir xil darajada qo’llanadigan so’zlardir: bosh, qo’l, ko’z,

daraxt, meva (otlar); oq, qora, qizil, katta, kichik, yaxshi, yomon (sifatlar); tez, oz,

ko’p, jo’rttaga, atayin (sifat-ravishlar); yurmoq, ishlamoq, o’qimoq, yozmoq
(fe’llar) va b.lar. Bunday leksemalar umumxalq lug’aviy birliklar deb ham 
yuritiladi.

2. Ishlatilish doirasi chegaralangan leksemalar dialektga, kasb-hunar
leksikasiga va jargon-argolarga xos so’zlardir. Jonli so’zlashuvda ishlatiladigan 
vulgarizmlar ham qo’llanishi chegaralanga lug’aviy birliklar sanaladi.

Dialektlarga xos so’zlar
Dialektlarga xos so’zlar qo’llanishi territoriyaga ko’ra chegaralangan
leksemalardir. Bunday so’zlar leksik dialektizmlar sanaladi. Ular ikki xil bo’ladi: 

a) dialektizm-so’z. Bunda so’zning ifoda plani, demak, nomemasi shevaga xos

bo’ladi: buzog’- Toshk. sh., go’sala- Bux. sh., o’djak- Xorazm. sh. (ad.-orf. 

buzoq); rayhon- Toshk. sh., nozvoy- Sam. sh. (ad.-orf. rayhon); yostiq- Toshk. sh.,

taka- og’iz. dial, bolish- Bux. sh. (ad.-orf. yostiq); do’ppi, to’ppi- Toshk. sh.,

qalpoq- Sam. sh., kallapo’sh- Bux. sh. (ad.-orf. do’ppi) kabi.

b) dialektizm-ma’no. Bunda leksemalarning ifoda plani (nomemasi) emas,
ma’nosi (sememasi) shevaga xos bo’ladi, nomema es adabiy tilda ham qo’llanadi. 
Masalan, chopqi (Toshk. sh.) - chopqi (Sam.sh.) – chopqi (ad. tilda). Demak,

chopqi nomemasi dialektizm so’z sanalmaydi, ammo uning shevalardagi ma’nolari

bir xil emas. Qiyos qiling: chopqi (Toshk. sh.-“shox-shabba qirqish, go’sht, piyoz 
qiymalash va sh. k. ishlarda qo’llanadigan katta va og’ir, pichoqqa o’xshash
asbob”) - chopqi (Sam.sh.-“tig’i sopi ichiga qayirib yopib qo’yiladigan pichoqcha, 
qalamtarosh”) – chopqi (ad. tilda.-“shox-shabba qirqish, go’sht qiymalashda
qo’llanadigan katta va og’ir, pichoqqa o’xshash asbob”). Demak, chopqi 
leksemasining semantik tarkibida ikkita semema (leksik ma’no) bor: 1) Toshkent
shevasi va adabiy tildagi ma’nosi. Bular dialektizm emas; 2) Samarqand 
shevasidagi ma’nosi. Bu ma’no faqat shevaga xos bo’lib, adabiy tilga o’tmagan,
shuning uchun u dialektizm- ma’no (dialektizm-semema) sanaladi. Bunday holni 

lagan leksemasida ham ko’ramiz. Bu leksema adabiy tilda “quyuq ovqatlar

solinadigan, tarelkadan katta yassi idish” ma’nosini anglatadi. Demak, u shu 
shaklda va ma’nosida dialektizm emas, ammo lagan leksemasining shevalarda
“katta chuqur to’garak idish”, “kir yuviladigan tog’ora” ma’nolari ham bor, lagan 
so’zining ayni shu ma’nolari dialektizm-sememalar sanaladi.
Tilning lug’at boyligida leksik dialektizmlardan tashqari, frazeologik 

dialektizm ham uchraydi (Bu haqda “Frazeologiya” bo’limiga qarang). Leksik va

frzeologik dialektizmlar birgalikda lug’aviy dialektizmlar hisoblanadi. 
Dialektizm hodisasi tilning fonetik va grammatik sathlarida ham bor:

a) fonetik dialekizmlar dialektga xos nutq tovushlari yoxud so’zning u yoki bu

shevadagi fonetik tarkibi. Masalan, o’zbek tilining qipchoq lahjasi shevalarida 9 ta 
unli fonema bor: i-ы, a'-a, u'-u o'-o va e. Bunday zidlanishning har bir a’zosi
ma’nosini farqlashga xizmat qiladi. Qiyos qiling: tish (“odamning tishi”) – tыsh 

---

---

(“tashqari”), ыs («qurum») – is («hid»), sыz («chiz») – siz («siz»)

1
, ot (o't: «olov», 

«o'simlik») – o't («o'tishga buyruq»), or (o'r: «bedani o'r») – o'r («sochni o'r»), tur

(«turishga buyruq») – tu'r («xil», «jins»)
2
kabi. Biroq hozirgi o’zbek adabiy tilining 

fonologik tizimida unli fonemalarning bunday zidlanishi (“yo’g’onlik” va

“ingichkalik” belgilari bilan farqlanish) yo’q, demak, yuqoridagi so’zlarning har 
biridagi unli fonema faqat shevaning o’zigagina xos, shunga ko’ra ular fonetik

dialektizmlar sanaladi.

Sirg’aluvchi y va qorishiq dj undoshlari shevalarda ham, adabiy tilda ham 
bor. Demak, ular dialektizm emas, ammo bu tovushlarning shevada va adabiy tilda
qo’llanishi farqlanadigan o’rinlar uchraydi. Xususan, so’zning boshida adabiy 
tildagi y o’rnida qipchoq lahjasining “dj”-lovchi shevalarida qorishiq dj ishlatiladi:

yo’q (ad.-orf.) - joq (shevada); yigit (ad.-orf.) - jigit (shevada); yilon (“y”-lovchi

shevalarda)-jilan (“j”-lovchi shevalarda) kabi. Bu hodisa k va g, t va d 
undoshlarining qo’llanishida ham yuz beradi: ko’z (ad.-orf.) – go’z (Xorazm sh.),

kel (ad.-orf.) – ga’l (Xorazm sh.), til (ad.-orf.) – dil (o’zbek tilining o’g’uz

lahjasida) kabi
1
. Bu hodisa leksik-fonetik dialektalizm deb baholanadi. 

b) grammatik dialektizmlar- biror shevaning o’zigagina xos (adabiy tildagidan

o’zgacha) grammatik shakllari. Mas., adabiy tildagi “-miz” (shaxs-son affiksi) 
o’rnida Toshkent shevasida “-vuz” affiksi ishlatiladi: boramiz (ad.-orf.) – borovuz
(Toshk. sh.) kabi. Adabiy tildagi “-da” (o’rin-payt kelishigi qo’shimchasi) o’rnida 
Samarqand shevasida “-ga” qo’llanadi: Toshkentda o’qiyapman (ad. tilda) -

Toshkentga o’qopman (Sam. sh.) kabi. Hozirgi zamon davomli fe’li shakllari

shevalarda “-vot” (Toshk.), “-op” (Sam.), “-utti” (Nam.) affikslari bilan 
ifodalanadi: borvotti, boropti, borutti kabi. Keltirilgan misollarning shevalardagi
turlari grammatik dialektizmlar sanaladi.