«O’zbеk tili lеksikоlоgiyasi» fanidan m a ‘ r u z a L a r m a t n I

Leksik istorizmlar 


Leksik istorizmlar o'tmish voqeligi bo'lgan narsa-hodisalarning nomlaridir.
Mas., botmon- «O'zbekistonning turli yerlarida turli salmoqqa ega bo'lgan (ikki 
puddan o'n bir pudgacha) og'irlik o'lchovi»; chaqirim- «1,6 kilometrga teng
uzunlik o'lchovi»; cho'ri –«qul xotin», «tutqunlikdagi ayol»; mingboshi- «daha 
yoki qishloq oqsoqoli, hokimi»; omoch- «ulovga qo'shib yer haydaydigan metall
tishli primitiv yog'och asbob» va b.lar. 
Istorizmlar, odatda, uzoq tarixiy jarayonlar davomida yuz beradigan
eskirishning mahsuli bo'ladi, ammo ular, ba'zan, qisqa vaqtda paydo bo'lishlari 
ham mumkin: yaqin o'tmishda (1991-yilgacha) o'zbek tilining faol so'zlari bo'lgan
ayrin leksemalarning (
partkom, raykom, gorkom, obkom, kolxoz, sovxoz
kabilarning) hozirgi kunda eskirib,istorizmlar qatoriga qo'shilgani buning dalilidir.
Istorizmning muhim belgilaridan biri shuki, uning ifoda plani (nomemasi) va 
mazmun plani (sememasi) birga eskiradi, binobarin, leksema yaxlit holda hozirgi
til birligi bo'lmay qoladi. 


Leksik arxaizmlar 

Leksik arxaizmlar-hozirgi paytda mavjud bo'lgan voqelikning eskirgan nomi
yoki, aksincha, hozirgi tilda mavjud bo'lgan leksemaning eskirgan ma'nosi 
(sememasi). Demak, eskirish jarayoni leksemaga yaxlit holda yoki uning bir
qismiga (ma'nolaridan biriga) aoqador bo'ladi, shunga ko'ra leksik arxaizm ikki 
turga bo'linadi:
Arxaizm- leksema- hozirgi paytda mavjud bo'lgan voqelikning eskirgan
nomi: lab (odam organizmidagi a'zolardan birining hozirgi nomi)- dudoq (shu 
a'zoning eskirgan nomi, arxaizm-leksema: «Yo'lchining kuchli, erkak nafasini

dudoqlarida uning bo'sasining jonli olovini bir lahza sezdi» O.); qassob («mol

so'yuvchi»- hozirgi ma'no) – sallox («mol so'yuvchi» ma'nosidagi eskirgan so'z, 
arxaizm-leksema: «Tikka oldiga borib, devkor salloxlarday shoxidan ushlab

«bismillohu ollohu akbar», deb... bo'g'ziga pichoq tortib yubordim,- dedi Shum

bola». G'. G'.); elchixona («bir davlatning boshqa davlatdagi diplomatik
vakolatxonasi») – saforat («...diplomatik vakolatxona»ning eskirgan nomi, 
arxaizm-leksema); qo'shin («askar», «armiya») – cherik («askar», «armiya»
tushunchalarining eskirgan nomi, arxaizm-leksema: «Andoq qalin cherikka ne ish 

qila olg'ay edi. So'ngicha qovg'unchi bordi, o'zini daryog'a soldi, g'arq bo'ldi».

«Boburnoma»dan); parol («maxfiy shartli so'z») – o'ron («parol», «maxfiy shartli 

---

---

so'z» ma'nosidagi arxaizm-leksema: «Ul yurushtama'hud o'ron alfazi «Toshkand» 

bila «Sayram» edi. Toshkand desa, Sayram deyilgay, Sayram desa Toshkand».-
«Boburnoma»dan) kabi.