O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

 

---

84 
III Bob. Ko`makchi otlar vositasida hosil bo`ladigan birikmalar 
taraqqiyoti masalalari. 
3.1 O`rin ma`noli ko`makchi otlar vositasida tuzilgan 
boshqaruvli birikmalar. 
Tomon ko`makchili birikmalar. Bu ko`makchi ot o`z leksik 
ma`nosidan chetlashib, ko`makchi funktsiyasida qo`llanadi. U jo`nalish 
formasidagi so`z bilan birikib, harakatning ma`lum o`ringa yo predmetga 
yo`nalganligini, harakatiing kelib chiqish o`rnini, shuningdek, biror 
o`rinda sodir bo`lganligini anglatadi. Sanab o`tilgan ma`nolarning 
ifodalanishi nuqtai nazaridan bu ko`makchili konstruktsiyalar o`zbek 
tilining keyingi taraqqiyoti davrida deyarli o`zgarishga uchramadi. 
Biroq 20—30-yillar materialida u qaratqich kelishigini ham 
boshqargan. Qaratqich formasini asosan kishilik olmoshi qabul qilgan: 
Bu voqtlordo uning tomonidan Movarounnahrgina emas, balki Eron ham 
Arabistonning bir qismi zabt qiling`on edi. Mening tomonimdan 1923 
nchi yilning yozida yozilg`on edi. Qipchoqlar bizning tomondan otilgan 
miltiq o`qlariga chidolmay Samarqand darbozasini tashlab, Kamalon 
darbozasiga yuzlandila.(O`.k). 
20—30-yillarda tomonidan ko`makchisi bilan birikkan ot bosh 
kelishik formasida ham qo`llangan: Mana shu masalalar haqida quriltoy 
tomonidan chiqorilg`on 15 moddalik qarorni ish maydonida amalga 
oshirish har bir sho`ro ziyolisi maorifi ishchilarining zo`r vijdoniy 
vazifalaridir.Yuqorida Otabek tomonidan olingan maktubning haqiqati 
mana shu yo`sindaxiyonatning natijasi edi... (O`.k)...chunki otabek 
Kumush tomonidan so`kilgan va tashlangan edi. Bu xabarlar ko`pchilik 
tomonidan juda oddiy ortiqcha sovuqqonlik bilan qarshi olindi (O`.k). 
Oldida 
ko`makchili 
birikmalar. 
20—30-yillar 
materiali 
bu 
ko`makchining qoshida ko`makchisi funktsiyasida ham qo`llanganini 
ko`rsatadi: O`zbekiston xalq maorif qo`misorlig`ining ilmiy markazi 

---

85 
oldida o`lkani o`rganish markazi buyrosi, o`zbeklarni o`rganish qo`mitasi 
tuzilib muayyan reja bilan ishlashka kirishdilar. Hozirgi adabiy tilda 
bunday 
semantikali 
konstruktsiyalarda 
qoshida 
ko`makchisining 
qo`llanishi 
qat`iy 
normalashgan 
bo`lib, 
oldida 
ko`makchisining 
qo`llanishi butunlay barham topgan. 
Huzur ko`makchili birikmalar. Bu ko`makchi asl arabcha bo`lib, 
«hozir bo`lish», «bor bo`lish», «ishtirok» (prisutstvie) ma`nosini 
anglatadi. Bu so`z ko`makchi vazifasida old negizidan yasalgan 
ko`makchilarga sinonim bo`ladi. Xitobnomada «general» so`zi uch 
o`runda uch xil yozilg`on. Bunda totor tilining ta`siri borlig`i ham 
ko`rinadir, chunki rus askari ichida totor bo`lganidek, askar boshliqlari 
huzurida totordan tilmochlar ham bor edi. 
Huzur so`zi negizidan yasalgan ko`makchi otlar old so`zidan 
yasalgan ko`makchi otlarga sinonim bo`lishi qat`iy chegaraga ega: 
huzur, old ko`makchilari shaxs otlari bilan birikkanda, ob`ekt 
munosabati ifodalab, o`zaro sinonim bo`ladi: Farida o`z xaloskorlari 
huzuriga peshvoz chiqib salom berdi. Ertalab sovxozning bosh agronomi 
Nurmat Oltiev Karim otaning huzuriga keldi. Bunday hollarda huzuriga 
ko`makchisi oldiga ko`makchisiga sinonim bo`ladi: Karim otaning 
huzuriga/oldiga keldi. 
Jonsiz predmet anglatuvchi otlar bilan bu ko`makchi birikma hosil 
qila olmaydi, bunday holda old ko`makchisi ishga solinadi va o`rin 
munosabati ifodalanadi: