O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

taraqqiyoti masalalari. 
Umumiy xulosalar. 
Foydalangan adabiyotlar ro`yxati. 
 
 

---

3 
 
Dissertatsiyaning umumiy tavsifi 
 
Mavzuning dolzarbligi. Til doimiy ravishda xalq tarixi. Uning bosib o`tgan 
tarixiy bosqichlari, jamiyatning tuzilishi, har bir ijtimoiy tuzimning etakchi 
mafkurasi, g`oyalari bilan bog`langan bo`ladi. Tilda xalq bosib o`tgan tarixiy 
bosqichlar o`zining o`chmas izlarini qoldiradiki, bu til yaruslarining barcha 
bosqichlarini qamrab oladi. Uning o`zgarishi jarayonlarini aniq tasavvur qilish 
uchun uni diaxronik aspektda o`rganish, uning tarixining muayyan davrlarini 
hozirgi holatga solishtirish, bu evalyutsion taraqqiyotning nimalar, qanday omillar 
ta`sirida yuzaga kelganligini ochib berish, undagi eng kichik struktural 
o`zgarishlardan tortib, kattaroq hajmdagi yangilanish va tub o`zgarishlarni 
aniqlash, ularning qonuniyatlarini belgilash tilshunoslik oldida turgan muhim 
vazifalardan biridir. Ularni lisoniy metodlar asosida o`rganish tilga dialektik nuqtai 
nazardan yondashishning bir ko`rinishidir. Dunyoda qotib qolgan narsa yo`q, har 
qanday hodisaga yangilanish, jamiyat talablari asosida o`zgarish hodisasi 
xosdir.Shu ma`noda o`zbek tili tuzilishining shu kundagi holatini yaqin 
o`tmishimiz, ya`ni XX asrning boshlaridagi bo`lgan holatiga solishtirish muhim 
ahamiyatga ega. Faqat shu orqaligina biz o`zbek tilining evolyutsion taraqqiyotini 
to`g`ri anglashimiz, tilga ongli va madaniy munosabatda bo`lishimiz mumkin.
Tilga e`tiborsiz holda unga yot bo`lgan konstruktsiyalarni qo`llash, hozirgi 
jamiyatimiz taraqqiyotiga, tushunchalariga umuman zid bo`lgan so`z va iboralarni 
ishlatish tilimiz taraqqiyotiga subitsiz munosabatda bo`lishga tenglashtiriladi. Shu 
ma`noda muhtaram prezidentimizning “biz ajdodlardan avlodlarga o`tib 
kelayotgan bebaho boylikning vorislari sifatida ona tilimizni avaylab-asrashimiz, 
uni boyitish, nufuzini yanada oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur”
1
, degan 
gaplari doim esimizda turishi va til tarixida sodir bo`lgan, hayotimiz uchun zarur 
bo`lgan har bir unsurni saqlab qolishimiz, uni milliy o`ziga xosligimiz negizida 
rivojlantirishimiz ham farz, ham qarzdir. 
1
I. Karimov. Yuksak ma`naviyat –engilmas kuch. T., 2008, 87-b. 

---

4 
Ma`lumki, o`zbek tili tarixiy taraqqiyotida boshqa davrlarga nisbatan XX asr 
boshlaridagi tarixiy vaziyat, ijtimoiy qarama-qarshiliklarga boy jamiyat tuzilishi, 
har xil qatlamga, dunyoqarashi har xil bo`lgan turli xalq vakillarining hayotimizda 
aralash-quralash kirib kelishi, jamiyat mafkurasiga xos ibora va tushunchalarning 
zo`rlik bilan bostirib kirishi, hali adabiy tilning shakllanmagan bir davrida 
matbuot, kitob, o`qish-o`rganish ishlarida turli millat vakillariga xos odamlarning 
ishtiroki tilga katta ta`sir quvvatini olib kirdi. Bu jarayon tilga katta ta`sir o`tkazib, 
ko`pgina yot unsuralning tilga kirib o`zlashishiga, asrlar osha qo`llanilib 
kelayotgan til me`yorlarining buzilishiga, asl milliy-o`zbekcha til me`yorlarining 
kelgindi qatlam elementlari bilan raqobatlashishiga olib keldiki, natijada bu 
jarayon katta til o`zgarishlariga olib keldi. Shu sababli ham XX asr boshidagi til 
holati bilan hozirgi davr til qo`llanish jarayonini o`rganish o`zbek tili 
taraqqiyotidagi sodir bo`lgan tub yangilanishlarni kuzatishga, uning mohiyatini 
aniqlashga katta yordam beradi. Bu esa o`zbek tilshunosligi oldiga yangi ufqlar 
ochib, til tarixining noaniq tomonlarini ochib berishimizga yordam beradi. 
Til taraqqiyoti barcha sohalarda bir xil o`zgarishlarga uchrashi mumkin emas. 
Ayniqsa bu jarayon leksika sohasida nihoyatda faol bo`lsa, morfologik va sintaktik 
bosqichda ancha sust bo`lishi mumkin. Chunki grammatik bosqich o`zining 
konservativligi, davr va zamon ta`sirotlari unga unchalik ta`sir qilmasligi, bu 
sohalardagi o`zgarishlar asrlar osha sodir bo`lishi, makondan va zamondan 
bee`tiborliligi, turg`unligi bilan ajralib turadi. Shunga qarab bu sohalardagi 
o`zgarishlar 
e`tiborsiz 
bo`lib 
tuyulishi, 
katta 
til 
hodisalarini 
o`zida 
voqealantirmasligi mumkindek taassurot qoldiradi. Ammo til hodisalarini kuzatish 
bunday hadiksirashning asossizligini, grammatika sohasida ham katta struktural 
o`zgarishlar yashirinib yotganligini ko`rsatmoqdaki, bu hodisalarni o`rganish va 
ularga lisoniy baho berish til evolyutsiyasini aniqlashga katta yordam berishi 
mumkinki, buni tadqiq qilish doim dolzarbdir.