O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

idish ichiga solmoq. Shunday qilib, hozirgi adabiy tilda ichra 
ko`makchisiga xos bo`lgan ham yo`nalganlik, ham o`rin (lokal) ma`nolar 
ikki xil ko`makchi vositasida alohida-alohida ifodalanadigan bo`ldi. 
Traditsion poetik vositalar qo`llanishiga keng maydon ochib beradigan 
poetik tilda esa ichra ko`makchisi yo`nalganlik va o`rin (lokativ) 
munotabatlarini ifodalash xususiyatini saqlab qoldi. 
1
Nazarova X. Osobennosti sintaksicheskogo stroya uzbekskogo literaturnogo yazika kontsa XV-nachala XVI v. 
Tashkent 1979 

---

92 
Ost/tag ko`makchili birikmalar. Ost/tag birikmali ko`makchi otlari
taraqqiyot ichida funktsional-grammatik jihatdan keskin o`zgarishlarga 
uchramadi. 
Ostida 
/ 
tagida 
ko`makchisi 
vositasida 
o`rin 
munosabati 
ifodalanganda, fe`l anglatgan harakat bevosita ko`makchi birikkan ot 
anglatgan predmetning ostki qismida yoki atrofida sodir bo`lganligi 
ifodalanadi. Bu holda tobe ot konkret ma`noli bo`ladi: Shu choqda oyoq 
ostida yotgan Sodiq ko`tarilib-ko`tarilib o`zini otmoqda edi (O`. k). 
Uning tig`i zulmi bilan qora qoniga belangan o`g`lining, otasining, 
onasining, og`asining mazlum gavdasi tuproq ostida hali chirib bitmay 
turib... (O`.k). 6 nchi iyulda Tajan tagida (yonida) oq g`uvardiyachilar 
kuchli ravishda munhazm bo`ladilar. Keyingi misol.da fe`l anglatgan 
harakatning tobe ot anglatgan predmet (Tajan)ning yon-atrofida sodir 
bo`lganligi ma`nosi ifodalanadi. Avtorning t a g i d a  so`zidan so`ng 
qavsda y o n i d a  so`zini keltirishi bejiz emas., albatta. Rus tilidan 
tarjima qilingan bu asarda «Pod Tadjenom» - birikmasi ifodalagan 
ma`noni t a g  yordamchi so`zi bilan hosil qilingan T a j a n t a g i d a  
birikmasi aniq ifodalay olishi mushkulligini sezgan avtor qavsda 
y o n i d a so`zini berishga majbur bo`lgan va shu yo`l bilan harakatning 
Tajan yon-atrofida sodir bo`lganligi ma`nosini ifodalagan. Hozirgi 
adabiy tilda bu tipdagi ma`noni ifodalashda t a g  yoki o s t  ko`makchisi 
qo`llanmaydigan bo`ldi. B i t v a p o d M o s k v o y , p o d K u r s k o m  
birikmalari M o s k v a , K u r s k o s t o n a l a r i d a g i j a n g  birikmalari 
vositasida beriladigan bo`ldi. Shunday qilib, keyingi taraqqiyot 
davomida 
t a g i d a  ko`makchisining ba`zi ma`nolarni ifodalashi 
iste`moldan chiqdi. Uning o`rniga mustaqil ma`noli ot bilan o`rin 
kelishigi affiksi qo`llana boshlashi o`rin munosabati ifodalashda 
ko`makchini 
ishga 
solish 
(analitizm) 
tendentsiyasidan 
sintetizm 
tendentsiyasining ustun kelganligini ko`rsatadi. 

---

93 
 O s t i d a  ko`makchili birikmada ko`makchi bilan birikuvchi tobe ot 
abstrakt ma`noli bo`lsa yoki abstrakt ma`no kasb etsa, tarz, sabab, ob`ekt 
ma`nolari ifodalanadi. 
O`zbek tilining keyingi taraqqiyoti etapida tobe komponent 
vazifasidagi otlarning semantik jihatdan tanlab ishlatilishi kuchaydi. 
Natijada ostida ko`makchisi asosan tashqi ta`sir ma`nosini anglatuvchi 
himoya, tazyiq, qistov so`zlari, shuningdek, ta`sir kabi so`zlar bilan 
birikib sabab ma`nosini ifodalash xususiyati turg`unlashadi: Rad qilib 
bo`lmaydigan faktlar tazyiqi ostida jinoyatchilar qilmishiga iqror 
bo`lishdi. Baz`zi ayollar... may ta`siri ostida engiltaklik qilib 
xushomadgo`yliklar qila boshlaydi (Nav). Hozirda zamonlarning asta-
omonsiz yemiruvchi ta`sir ostida o`z husn va taravotini yo`qotgan eshikni