O`zbek tili so`z birikmalar. Jabbarov R

turgan chaman uzra bulbullar misolidagi sayramoq fe`li ma`lum bir 
o`rinda, yuzada sodir bo`luvchi harakatni anglatadi. Shuning uchun u 
ustida ko`makchisi yoki o`rin kelishigi formasidagi so`z bilan birikadi: 
sayrab turadi (turgan) chaman ustida.chamanda bulbullar kabi. 
Ba`zan uslubda ortiqcha jimjimadorlikka intilish arxaik xarakterdagi 
uzra ko`makchisining semantikasini anglab yetmay noto`g`ri qo`llashga 
olib keladi. 
Shunday qilib, uzra ko`makchisining ma`no va stilistik xususiyatlari 
to`g`ri hisobga olingan taqdirdagina uning ishtirokida tuzilgan 
konstruktsiyalar mo`ljallangan kommunikativ-stilistik effekt bera oladi. 
To`g`ri/haqida ko`makchi birikmalar. Bu ko`makchilar o`zlari 
birikkan ot yoki olmosh anglatgan voqea-hodisa shu konstruktsiya hokim 
fe`l anglatgan harakat ob`ekti ekanligi ma`nosini ifodalaydi. Bularda 
ob`ekt ma`nosi ifodalanadi. Ifodalanadigan ob`ekt ma`nosining turi 
bevosita fe`l semantikasiga bog`liq. Bu fe`llar valentligiga ko`ra nima 
to`g`rida? nima haqda?; kimga?; nima haqda? kabi savollarga javob 
beruvchi bo`laklarga o`rin ochadi (Bu jihatdan ular rus tilidagi o kom? o 
chem? komu? o chem? s kem? bo`laklariga o`rin ochuvchi fe`llarga 
semantik. ekvivalent bo`ladi). Bular: 1) tafakkur fe`li bo`ladi: Qushbegi 
ham bu to`g`rida o`ylab qoldi (O`.k). Bu to`g`rida ham fikr qiluvchimiz 
bormi? (O`.k). 2) nutq fe`llari bo`ladi: bu to`g`rida ayniqsa sizga 
so`zlash ortiqchadir (O`.k) Shuning uchun bu to`g`rida so`z ochmadi. 3) 
xabar berish fe`lli. Nega bu to`g`rida xabar bermagan? To`tiqush bu 
to`g`rida darhol bekasiga shipshitibdi. Birinchi yo`ldosh kosmosda! Bu 
to`g`rida butun dunyoda e`lon qilsa arziydi. 
Hozirgi o`zbek adabiy tilida t o ` g ` r i d a / h a q d a  ko`makchilari 
bilan kelgan so`zning mana shu semantik guruhlarga mansub fe`llar 

---

96 
bilan qo`llanishi normativ hisoblanadi. Bunday qo`llanish 20—30-yillar 
uchun ham. norma bo`lganligi misollardan ko`rinib turibdi. Shu bilan 
birga 20—30-yillarda bu ko`makchi boshqa semantik doiradagi fe`llar 
bilan ham birikma hosil qilishda ishtirok etgani kuzatiladi. O`sha davr 
materialini hozirgi norma nuqtai nazaridan o`rganish bu farqlarni sezib 
olishga yordam beradi....unga bu to`g`rida jasorat bermoqchi edi (O`.k). 
Hozirgi davrda t o ` g ` r i s i d a  ko`makchisi o`rnida s h i d a , m a s a l a d a
so`zlarining qo`llanishi adabiy norma talabiga mos keladi. Bu 
misollardagi fe`llar hozirgi adabiy tilda t o ` g ` r i d a  ko`makchisi bilan 
bog`lanmaydi. Bunga sabab shuki, yuqoridagi fe`llar semantikasi to`la 
reallashuvi 
uchun 
t o ` g ` r i d a  
so`ziga 
xos 
bo`lgan 
mavhumlik, 
abstraktlilik monelik qilib qoldi. Taraqqiyotning keyingi bosqichlarida, 
tabiiy, bu nuqsondan qutulish tendentsiyasi yengib chiqdi, natijada 
t o ` g ` r i d a  
ko`makchisi 
o`rniga 
ishda, 
masalada 
kabi 
so`zlar 
qo`llanadigan bo`ldi
.
Bu tipdagi konstruktsiyalarda ba`zan to`g`rida formasi o`rnida 
dialektal hodisa sifatida to`g`rig`o formasi qo`llangani uchrab qoladi: 
Ijtimoiy muhofaza (sotsstrax) bu yil tu to`g`rig`o juda xamyonini 
ochibqo`ydi. Qiyoslang: bu to`g`rig`o /bu ishda/bu sohada xamyonini 
ochib qo`ydi. O`zbek tilining keyingi taraqqiyoti davomida fe`lning 
leksik-grammatik birikuvchanligi, grammatik vositalarning tanlanishi 
masalasi bilan bog`liq bo`lgan bu kabi kamchiliklar bartaraf qilib 
borildi. 
20—30-yillar 
materialida