O‘zbek tilining izohli lug‘ati

19.So'zlarning shakl va ma'no munosabatlariga ko'ra turlari


20.O'zbek tili leksikasidagi so'zlar o'zaro turli munosabatda bo'ladi. Ayrim so'zlar ma'nolari jihatidan o'zaro teng bo'lsa, ba'zilari shakli jihatidan bir xil bo'ladi yoki ayrim so'zlar ma'nosiga ko'rabir-birlariniinkorqiladi. Shu xususiyatlariga ko'ra so'zlar bir necha guruhla
Misol asosida yadro sema, derivat sema va relyativ semalarni ko‘rsating, asoslang.


.Семаларнинг сўз семемаси таркибида тутган
ўрнига кўра тинлари
Сўзлар маъноли қисмларга бўлинади. Унинг ҳар бир маъноли
қисми, грамматик нуқгаи назардан, морфема дейилади. У ясалиш
асоси, ясовчи ва сўз шакли морфемаларидап иборат. Бу морфема-
лар сўзнинг морфем таркибидир. Сўз семемалари, дифференциал-
семантик метод нуқтаи назаридан ҳам, худди шундай бўлинишга
эга. Уни рус тилшуноси Л.А.Киселева номловчи сема ва релятив
семаларга бўлади.1 Шу билан бирга у ядро семани ҳам тилга олади
ва изоҳлаб беради. Унинг изоҳига кўра, ядро сема сўзнинг ўзак
маъноси ифодасига тенг келади.1 2 Номловчи семанинг ядро ссма-
сидан қолган қисми эътиборга олинмаган. Сўз фақат ўзак ва сўз
шаклларидан иборат бўлмайди. Сўз семемасининг номловчи с
е м а си сўз шакли ифодасини берувчи релятив семадан қолган
барча маънони кўрсатади. Сўз фақат ўзак эмас, у ўзакдан ясовчи
воситасида яоалган бўлиши ҳам мумкин. Мана шу ясаманинг
ўзақдан қолган қисми ҳам ўз ифодаси, маъноли қисмга эга. Мана
шу маъноли кисм номловчи семанинг ядро сема ифодалаган қис-
мидан қолган қисмдир. У(лар)ни биз дериват сема деб аташни ло-
зим топдик. Яъни сўз семемаси ядро сема, дериват сема ва релятив
семалардан иборат. Бу семалар қуйидагича характерланади.
Ядро сема, Л.А.Киселева қайд этишича, сўз ясага билан богли
имкониятларга эга бўлади.1 Яъни сўз ясаш асоси, анъанавий
тилшуносликдаги тушунча бўйича, ўзак вазифасини ўтайди. Д е р
иват сема эса ядро семасига кўшилиб, янги семемани таркиб
топтирувчи семадир, яъни у сўз ясаш асосига қўшилиб, ясама сўз
ясаш хусусиятига эга бўлган аффикс маъноси ҳисобланади.
Масапан, пичоқ сўзи семемасининг ядро семаси пич- қисмида
ифодаланади, у сўз ўзаги, яъни сўз ясаш асосидир. Унинг -оқ қисми
ясовчи аффикс бўлиб, дериват семани ифода этади. Чунки у ядро
семага қўшилиб, ясама сўзнинг янги ссмемасини ҳосил қилди.
Ясама сўзларда ҳамма вақт ядро сема битта бўлади, дериват
сема бир ва ундан ортиқ бўлиши ҳам мумкин. Юқорида пичоқ сўзи
мисолида бир ядро сема ва бир дериват сема бир сўзда ифода
гопиши учун намуна кўрсатилди. Пичоқчи сўзида эса бир ядро ва
икки дериват сема бор: бири -оқ аффиксида ифодаланган ‘нарса,
қурол’ билдирувчи сема, иккинчиси -чи аффиксида ифодаланган
‘шахс’ билдирувчи семадир.
Л.А.Киселева ядро сема ва дериват сема ёки дериват сема-
ларни қўшиб, бир бутун ҳолда номловчи сема деб атайди.1 2 Ма-
салан, пичоқчилар билан гаплашдим бирикмасидаги пичоқчилар
сўзининг пичоқчи қисми номловчи семани ифода этган. Маълумки,
пичоқчи сўзи бир ядро ва икки дсриват семани ўзида ифода этади.
Ҳ.Неъматов ва Р.Расуловлар ҳамкорлигидаги ишларида эса худи
шу семани ўзбек тилида аташ семаси деб номлайдилар.3 Худ-
ди н1у асарда у ҳақида: “Аташ семалари объектив борликдаги нар-
са, буюм, белги-хусусият, микдор кабиларни аговчи, номловчи семалардир”, - дейилади.1 Л.А.Киселева қайд этган фикр ҳам ун-
дан деярли фарқ қилмайди.1 2 Яъни бу номловчи сема - аташ семаси
анъанавий тилшуносликдаги негиз моҳияти билан адекватдир.
Юқорида келтирилган гтчоцчилар сўзининг -лар маъноли
қисмида релятив сема ифода топган. Л.А.Киселева таъбири билан
айтганда, релятив сема сўз маъноси шаклланишида муҳим аҳамият
касб этади.3 Маълумки, сўз коммуникацияга киришганда фақат
номловчи семаси билан бошқа сўзларга боғланмайди. У албатга
грамматик шаклланган, яъни граммсма орттирган бўлади. Сўзнинг
мана шу орттирган граммемаси, шакл семантикаси релягив сема
деб қаралади. Ҳ. Неъматов ва Р. Расуловлар ўз асарларида р е л я т
и в с е м а термини ўрнида вазифа семаси терминини қўл-
лаганлар ва терминни функциональная сема терминидан
таржима қилиб олганликларини қайд этганлар.4 Шуни ҳам айтиш
керакки, вазифа семаси термини ҳар қанча тўғри таржима қилиб
олинган бўлмасин, релятив ссма термини ўрнини боса олмайди.
Чунки вазифа семаси термини сўзлар коммуникациясида уларнинг
грамматик муносабати учун восита вазифасипи ўтайди. Релятив
сема ундан кенгроқ ифодага эга.