O‘zbek1ston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

Daromadlar - bu hisobot davrida iqtisodiy foydaning aktivlaming oqimi yoki ko‘payishi shaklida oshishi yoki passivlar- ning qatnashchilaming kapitaldagi omonatlaridan farq etuvchi oshishiga olib keluvchi kamayishidir.
Xarajatlar — hisobot davrida iqtisodiy foydaning aktivlaming chiqib ketishi yoki ulardan foydalanish shaklida kamayishi, shuningdek qatnashchilar o‘rtasida kapitalning kamayishiga olib keluvchi majburiyatlaming yuzaga kelishidir.
Daromad va xarajatlarni aniqlash ulaming asosiy xususiyat- larini belgilaydi, ammo ulami moliyaviy natijalar hisobotida aks ettirishda talab qilinadigan mezonlami aniqlashni maqsad qilib qo‘ymaydi.
Moliyaviy natijalar tahlilida daromad va xarajatlaming o‘zaro farqlanishidagi holatga baho beriladi. Moliyaviy natijalar foyda va zararlaming shakllanish qatorlari bo‘yicha o‘zgarishlari o‘rgani- ladi. Foyda va zararlaming omilli tahlili olib boriladi. Korxonada moliyaviy natijaviylikni yaxshilash yuzasidan ichki imkoniyat- laming mavjudligi va ulami yo‘lga qo‘yishning chora va tadbirlari belgilanadi. Korxonaning foydalilik darajasini tavsiflovchi rentabellik ko‘rsatkichi va uning omilli tahlili o‘tkaziladi.
0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 15-fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalami shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom»ga muvofiq xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining moliyaviy natijalari foydaning quyidagi ko‘rsatkichlari bilan tasniflanadi.

• 
  mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda, bu sotishdan olingan sof tushum bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o‘rtasidagi tavofut sifatida aniqlanadi:
  

YaF= SST-IT
bunda,
YaF - yalpi foyda;
SST - sotishdan olingan sof tushum;
IT - sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;

• 
  asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda, bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda bilan davr xarajatlari o‘rtasidagi tavofiit va plyus asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa daromadlar yoki boshqa zararlar sifatida aniqlanadi:
  

AFF = YaF-DX+BD-BZ,
bunda,
AFF - asosiy faoliyatdan olingan foyda;
DX - davr xarajatlari;
BD - asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar;
BZ - asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar;
- umumxo‘jalik fooliyatfdol oltngan oonga (yoki zararlar), bu asosiy faoliyatdan olingan fooda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan daromadlar va minus zararlar sifatida hisoblab chiqiladi:
UF = AFF+MD-MX, •
bunda,
UF - umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda;
MD - molioavio farlioatdan olingan daromadlar;
MX - mrlioavio yaolioat xarajatlari;

• 
  soliq to‘lagungacha olingan foyda, u umomro‘jalia faoliya- tidan olingan foyda plyus favqulodda (ko‘zda tutilmagan) vaziyat- larda ko‘rilgan foyda va minus zarar sifatida aniqlanadi:
  

STF = UF+FP-FZ,
bunda,
STF - soliq to‘lagungacha olingan foyda;
FP - favqulodda vaziyatlardan olingan foyda;
FZ - favqulodda vaziyatlardan ko‘rilgan zarar;
- yilning sof foydasi, u soli q to‘langaadga kcy in y(^‘jalil^ yurituvchi subyekt ixtiyorida qoladi, o‘zida daromad (foyda)dan, toTanadigan foliqni va minus qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa foliqlar va to‘lovlami chiqarib tashlagan holda soliqlar ts‘langudga qadar olidgad foydani ifodalaydi:
SF = STF-DS-BS,
bunda,
SF - sof foyda;
DS - daromad (foyda)kad to‘ladadigad soliq;
BS - boshqa soliqlar va to‘lovlar.
Bozor iqtifodiyoti fharoitida foydadi fhakllantirifh va taqfSmlafhdi hisobga olifh korxoda aaoliyatsda markaziy oTSooS egallaydi.
Turli mulk fhaklidagi korxodalarding faoliyatlari asofiy va aylanma mablag‘larga bevosita bog‘likdir. Ufhbu mablag‘lar xo‘jalik yurituvchi subyektlar tashkil qilingandad e'tiboran aondalaniladi va ko‘paytirib borilads. Xo‘jalik mablag‘larini ko‘pantirifhdidg muhim manbasi xusufiy kapital hsfobladaki. Kapital o‘z navbatida ustav kapitali, qo‘fhilgan kapital va zaxira kapitaldan tafhkil topadi. Ufhbu manbalar, afofan, korxona faoli- yatidan olingan fo‘nggi moliyaviy natija, ya'ni taqfimlanmagan fsyda hsfobskad ko‘paytirilib boriladi. Shudidg uchun ham korxsda fondafi tahlilning muhim obyekti hifoblanakS.
Moliyaviy datijalar tahlilida daromad va xarajatlaming o‘zaro farqladifhsdagi holatga baho beriladi. Moliyaviy natijalar fsyda va zararlaming fhakllanifh qatorlari bo‘yicha o‘zgarifhlari ^‘rgani- ladi. Foyda va zararlaming omslls tahlili olib bsrsladi. Korxodada moliyaviy natijaviylikdi yaxfhilash nuzafikan ichki imkodsnat- laming mavjudligi va ulami yo‘lga qo‘nifhning chora va tadbirlari belgiladadi. Korxodansng fondalilik darajaafini tavfiflovchi rentabellik ks‘rfatkichs va udidg omilli tahlili o‘tkaziladi.
Tahlil moliyaviy natijalar to‘g‘rifidagi hifobotni o‘qifh, vertikal tahlil, gorizontal tahlil, trendli tahlil va ko‘rsatkichlami aniqlash usullarida olib boriladi. Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotni o‘qishda uning satrlar bo‘yicha ko‘rsatkichlar tartibla- nishiga, moliyaviy natijaviylikni tavsiflovchi umumiy qatorlaming qiymat ifodasi, hisobot davri va o‘tgan yilning shu davri bo‘yicha ma'lumotlarga umumiy izoh beriladi.
Vertikal tahlilda moliyaviy natijalaming shakllanishini bir qatorli va ko‘p qatorli usullarida o‘zaro farqlanishlarga va nisbiy o‘zgarishlar baho beriladi.
Gorizontal tahlilida esa moliyaviy natijalaming bo‘ylamasiga tarkiblanishi va ulaming o‘zgarishlari o‘rganiladi.
Asosli yoki trend tahlilida moliyaviy natijalar va ulaming yillar bo‘yicha o‘zgarishi, dinamikasi yoki asos yiliga nisbatan o‘zgarishlariga baho beriladi.
Bugungi bozor munosabatlari sharoitida korxonalaming moliyaviy natijalarini tahlil etishda moliyaviy tahlilning eng asosiy vazifalari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   Korxonaning foydalilik darajasiga baho berish.
   
2. 
   Korxonaning moliyaviy natijalarini tarkibi, tuzilishi va dinamik o‘zgarishlariga baho berish.
   
3. 
   Biznes rejada belgilangan foydalilik darajasiga erishilgan- ligi va unga ta'sir etgan omillami o‘rganish hamda baho berish.
   
4. 
   Foydaning shakllanishi va fshlatilishining asoslanganligini
   

tekshirish. <■

5. 
   Foydaning ko‘paygan yoki kamayganligiga mahsulot (ish, xizmat)lar sotishdan va boshqa faoliyatlardan erishilgan natijaning ta'sir etishini aniqlash.
   
6. 
   Korxonaning yalpi foydasi va unga ta'sir etuvchi omillarga baho berish.
   
7. 
   Soliqqa tortilgunga qadar bo‘lgan foydaning shakllanishiga va unga ta'sir etuvchi omillarga baho berish.
   
8. 
   Korxonaning sof foydasi va unga ta'sir etuvchi omillami o‘rganish hamda baho berish.
   
9. 
   Sof foydani ko‘paytirish yo‘nalishlarini belgilab berish.
   
10. 
    Korxonaning rentabellik ko‘rsatkichlarini o‘rganish va ularga ta'sir etuvchi omillarga baho berish.
    
11. 
    Korxonaning umumiy rentabellik darajasini imhirb^li chora-tadbirlarini ishlsb chiqish vs hokszolsa.
    

Koanons faoliyat natijaviyligi baho berishning asosiy ao‘rsataichlaridan biri rentabellia ao‘rsataichi hisoblanaali.
Rentabellia aornona foydalilia daraiasini tavsiflaydi. Odatda uning bir necha turlari hisob-kitob qilinadi. Bu bevosita mulkning shakli bo‘yicha daromadlaming yuzaga chiqish o‘mi yoki bazasi bo‘yicha, foydaning o‘zgarishiga ta'sir etuvchi birlialar bo‘yicha yoki mustaqil birlialar bo‘yicha aniqlanishi mumkin.
Rentabellianing iqtisodiyotda quyidagi turlari aniqlanadi.

1.