O‘zbek1ston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

Tahlilda iqtisodiy o ‘sishni ifodalovchi ko ‘rsatkichlarini joriy qilish muammosi. Hozirga qadar iqtisodiyotda rejaning bajarilishi hisoblanib, bu korxona faoliyatiga beriladigan bahoga asos bo‘lib kelardi. Endigi vazifa iqtisodiy ahvolni yildan-yilga yaxshilashdan, uning uzluksiz barqaror ravishda oshib borishini ta'minlashdan iboratdir. Shu tufayli korxona faoliyati natijasini baholashda reja bajarilishi o‘miga iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichini qabul qilish maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz. Iqtisodiy o‘sishni aniqlash uchun mikroiqtisodiyotda, milliy hisob tizimi shakllanayotgan sharoitda, qaysi ko‘rsatkichlami olish lozimligini ham belgilash yana bir o‘ziga xos muammodir.
Ushbu muammolar respublika miqyosida ijobiy hal bo‘lishi amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni jadallashtirishning asosiy omillaridan biri bo‘lib qoladi.
Fan metodologiyasi o‘zida predmetini anglashga yo‘naltirilgan tamoyillar, usullar va metodlar, qoidalar tizimini aks ettiradi. Bilish faoliyati jarayonini yaxlit tadqiq etuvchi anglash nazariyasidan metodologiya shunisi bilan farq qiladiki, u anglash metodlariga ko‘proq diqqatni qaratadi. Agar fan nazariyasi o‘zida bilish jarayoni natijasini aks ettirsa, u holda metodologiya ushbu bilimlarga erishish usuli va tadqiqiy faotiyatga yo‘naltiruvchi asos sanaladi.
Fan metodologiyasining asosiy tarkibiy qismlari - bu predmetni o‘rganish yondashuvining umumiy tamoyillarini va uni tadqiq qilishning aniq metodikasini ishlab chiqishdir.
Turli fanlar uchun o‘ziga xos bo‘lgan o‘z predmetini o‘rganishga yondashuv usullari (jumladan, iqtisodiy tahlil ham) bilishning umumiy dialektik metodiga asoslanadi.
Bilishning dialektik metodi barcha hodisa va jarayonlarni uzluksiz harakatda, o‘zgarish va taraqqiyotda ko‘rib chiqish zaruratidan kelib chiqadi. Hech narsa o‘z o‘mida turmaydi, barchasi oqadi, barchasi o'zgaradi. Har kun, har soat, har daqiqada korxona iqtisodiyotida o‘zgarish sodir bo‘lib, ular taqqoslash jarayonida anglanadi. Muntazam taqqoslashning zarurati - iqtisodiy tahlil xarakterli jihatlaridan biridir. Taqqoslash iqtisodiy tahlilda juda keng qo‘llaniladi: faoliyatning haqiqiy natijalari o‘tgan yillar natijalari bilan, boshqa korxonalaming erishgan yutuqlari, maqsadli va prognoz parametrlar, me'yoriy ma'lumotlar va boshqalar bilan taqqoslanadi.
Dialektik metod tamoyillari bilan mutanosiblikda har bir jarayon, har bir hodisa qarama-qarshilik kurashi va birligi sifatida ko‘rib chiqilishi zarur. Bu tamoyil har bir jarayon, har bir hodisaning ichki qarama-qarshiligi, ijobiy va salbiy tomonlarini o‘rganish zaruratini taqozo etadi. Bu ham iqtisodiy tahlilning tavsifli qirralaridan biridir. Masalan, texnik yangilanishlar mehnat unumdorligini o‘sishi, rentabellik va boshqa ko‘rsatkichlar darajasi oshishiga ijobiy ta'sir o‘tkazadi, lekin bunda uning atrof-muhit iqtisodiy tahlilni ifloslantirishi kabi salbiy oqibatlarini ham yodda tutish lozim.
Tahlilda dialektik metoddan foydalanish korxonaning xo‘jalik faoiyatini o‘rganish barcha o‘zaro bog‘liqliklami hisobga olgan holda olib borishi lozimligini anglatadi. Hech bir hodisa agar u boshqalardan ajratilgan holda aloqadorliksizda ko‘rib chiqilsa, to‘g‘ri tushunilishi mumkin emas. Misol uchun, yangi texnikani joriy etishning mahsulot ishlab chiqarish tannarxi darajasiga ta'sirini o‘rganishda nafaqat bevosita, balki bilvosita aloqani ham hisobga olish zarur. Ma'lumki, yangi texnika joriy etilishi bilan ishlab chiqarish xarajatlari, demak mahsulot ishlab chiqarish tannarxi ham oshadi. Lekin, bu holat mehnat unumdorligi oshishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Bu esa, ish haqidan tejalishiga va shu omil tufayli mahsulot ishlab chiqarish tannarxi pasayishiga olib keladi. Demak, u yoki bu iqtisodiy hodisani anglash va to‘g‘ri baholash uchun barcha o‘zaro aloqalami boshqa hodisalar bilan o‘zaro bog‘liqliklami o‘rganish zarur. Bu ham iqtisodiy tahlilning metodologik jihatlaridan biridir.
Tahlilning muhim metodologik jihatlaridan biri uning nafaqat sabab-oqibat aloqalarini o‘rganish,' balki ularga miqdoriy tavsif berishi, ya'ni faoliyat natijalariga omillar ta'sirini miqdoran o‘lchashni ta'minlash sanaladi. Bu analitik tadqiqotlar darajasini oshiradi.
Tahlilda sabab aloqalarini o‘rganish va o‘lchashni induksiya va deduksiya metodi bilan amalga oshirish mumkin. Mantiqiy induksiya ko‘magida sabab, aloqalarini o‘rganish usuli shundan iboratki, tadqiqot xususiydan umumiy tomon, xususiy dalillardan umumlashtirish, sababdan natija tomon olib boriladi. Deduksiya - shunday usulki, bunda tadqiqot umumiy dalillardan xususiyga, natijalardan sababga tomon amalga oshiriladi. Iqtisodiy tahlilda ham u ham bu yondashuvdan foydalaniladi. Induksiya metodlari barcha ko‘rsatkichlaming alohida omillarga nisbatan o‘zgarishidagi ta'sirchanlikni kompleks baholash uchun qo‘llaniladi. Deduksiya yordamida tadqiq etilayotgan natijaviy ko‘rsatkichni shakllan- tiruvchi butun kompleks omillar tadqiq qilinadi.
Bilishning dialektik metodiga muvofiq har bir jarayon, har bir iqtisodiy hodisani tizim va tizimga o‘zaro bog‘liq elementlar majmuasi sifatida ko‘rib chiqish lozim. Bulaming har biri uning rivojlanishi uchun munosib hissa qo‘shadi. Tizim elementlaridan biriga ichki yoki tashqi tavsifidagi ixtiyoriy ta'sir uning boshqa elementlarida ham o‘z aksini topadi. Bundan tahlil obyektlarini o‘rganishga tizimli yondashuv zarurati kelib chiqadi, bu tadqiqot metodologiyasining yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Tizimli yondashuv tahlil obyektini chuqur o‘rganishga, u haqda yanada to‘.Iiq va yaxlit tasawur olishga, bu obyektning alohida qismlari o‘rtasidagi sabab-oqibat aloqalarini aniqlashga imkon beradi.
Tizimli yondashuvning asosiy xususiyati - dinamizm, o‘zaro ta’sir, o‘zaro bogliqlik, tizim elementlarining o‘zaro aloqasi, kom- plekslilik, yaxlitlilik, tobelik, yetakchi bo‘g‘in ajratilishi kabilardir.
Tizimli yondashuv elementlari o‘rganilayotgan hodisalar va jarayonlaming maksimal detallasht^ish (xususiy tahlil) va ulaming tizimlashtirilishini ko‘zda tutadi. U yoki bu hodisalami detallash- tirish (tarkibiy qismlarga ajratish) o‘rganilayotgan obyektda yanada jiddiy va asosiysini aniqlash uchun zarur bo‘lgan darajada olib boriladi. U obyekt va tahlil maqsadiga bog‘liq. Bu iqtisodiy tahlildagi murakkab vazifa bo‘lib, analitikdan iqtisodiy hodisalar mohiyati, shuningdek, ulaming rivojlanishini aniqlovchi omil va sabablar haqida aniq bilimlar talab qiladi.
Tahlilda tizimli bilan bir qatorda vaziyatli yondashuv mavjud, unga muvofiq amalga oshirish belgilangan funksiyani inqirozli hodisalardan ogohlantirish maqsadida boshqarilishi lozim bo'lgan vaziyat tashkil etadi. To‘g‘ri qaror qabul qilish uchun yuzaga kelgan vaziyatni baholash va uning istiqbolda rivojlanishini prognozlash zarur. Vaziyatli yondashuvning o‘ziga xosligi shundan iboratki, u tizimli tahlilning asosiy g‘oyalarini rivojlantirib, eng ahamiyatli tizim parametrlarini, eng dolzarb omillami ajratadi, qo‘yilgan maqsadlarga yanada samarali usullar bilan erishish mumkin bo‘lganlariga ta'sir ko‘rsatadi. Vaziyatli yondashuv hozirgi vaqtda iqtisodiy tahlilni rivojlantirish metodologiya va me- todikasining eng istiqbolli yo‘nalishlaridan biri sanaladi.
Kompleks iqtisodiy tahlil metodikasi
Metodika - analitik tadqiqotni yanada maqsadga muvofiq bajarishning usullari va qoidalari majmuidir. Tahlilda umumiy va xususiy metodika farqlanadi.
Umumiy metodika iqtisodiyotning turli sohalaridagi iqtisodiy tahlilning turli obyektlami o‘rganishda foydalaniladi. Xususiy metodika muayyan iqtisodiyot sohalari, ishlab chiqarish turi, tadqiqot obyektlarida tahlil ko‘rinishida umumiy qo‘llanilishini aniqlashtiradi.
Tahlilning ixtiyoriy metodikasi analitik tadqiqot o‘tkazish bo‘yicba ko'rsatmalar yoki metodologik tavsiyalami o‘zida aks ettiradi, aynan:

• 
  analitik tadqiqot o‘tkazish ketma-ketligi va davriyligi bo'yicha tavsiyalar;
  
• 
  o‘rganilayotgan obyektlami tadqiq qilish usul va uslublarini tavsiflash;
  
• 
  tahlilni tashkil qilish, uni metodik, texnik va informatsion ta'minoti bo‘yicha ko‘rsatmalar;
  
• 
  tahlil natijalarini rasmiylashtirish bo‘yicha tavsiyalar.
  

IT metodikasining ikki elementiga yanada batafsil to‘xtalamiz:

1. 
   tahlil texnologiyasi (analitik ishlami bajarish ketma-ketligi);
   
2. 
   o‘rganilayotgan obyektlami tadqiq qilish usullari (tahlilning metodik instrumentariysi).
   

Kompleks iqtisodiy tahlilni bajarishda bir nechta texnologik bosqich ajratiladi:

1. 
   tahlil obyektlari, maqsad va vazifa aniqUnadi, analitik ishlar rejasi tuziladi, chunki maqsad aniq keltirilmasa, tahlil jarayoni o‘z ma'nosini yo‘qotadi;
   
2. 
   tahlil obyektini tavsiflashga ko‘maklashuvchi ko‘rsat- kichlar tizimi ishlab chiqiladi;
   
3. 
   tahlil uchun zaruriy axborot to‘planadi va tayyorlanilib (uning aniqligi, ishonchliligi tekshiriladi, mutanosib ko‘rinishga olib kelinadi, tizimlashtiriladi. Iqtisodiy tahlil natijalari axborotlaming sifatiga bog‘liq bo‘ladi;
   
4. 
   xo‘jalik yuritishning haqiqatdagi natijalarini hisobot davri reja ko‘rsatkichi bilan, qabul qilingan me'yorlar va standartlar, o‘tgan yillar haqiqatdagi ma'lumotlari bilan, etakchi korxonalar yutuqlari, o‘rtacha soha bo‘yicha va b. taqqoslash o‘tkaziladi; korxona rivojlanishi tendensiyalari va suratlari, uning reytingi, moliya va tovar bozoridagi holati o‘matiladi; echimi bo‘yicha muayyan chora-tadbirlar taqozo qiluvchi muammolar topiladi;
   
5. 
   omillar va korxona faoliyati natijalariga o‘tmishda hamda istiqbolda ulaming ta'siri aniqlanadi, korxona maqsadlariga erishishda foydalanilmagan imkoniyatlar hisoblanadi va shuning asosida erishilgan natijalami baholash amalga oshiriladi;
   

» 6) yuzaga kelgan vaziyatda korxona rivojlanishining ehtimoliy senariysi ko‘rib chiqiladi, fan va amaliyot sohasida yangiliklami o‘rganish negizida korxona mehnat unumdoligini oshirishning mavjud zaxiralari baholanadi;
7) qo‘yilgan maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan strategik va taktik boshqaruv qarorlari qabul qilish bo'yicha tavsiyalar tayyorlanadi; qabul qilinayotgan qarorlaming ehtimoliy oqibatlari, ishlab chiqarish va moliyaviy risklar darajasi baholanadi; korxona- ning operativ, joriy va istiqbolli rejalari aniqlanadi.
Analitik tadqiqotlami bajarishning bunday ketma-ketligi iqtisodiy tahlil nazariyasi va amaliyoti nuqtai nazaridan yanada maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Analitik tadqiqotning turli bosqichlarida qo‘llaniladigan tahlil- ning texnik uslublari va usullari (tahlil instrumentariysi) iqtisodiy tahlil metodikasining eng muhim elementi hisoblanadi (3.1- chizma).
Axborotni qayta ishlashning mantiqiy usullari Taqqoslash
Nisbiy va o‘rtacha ko‘rsatkichlar Moliyaviy hisoblash MaTumotlami grafikva jadval shaklida berilishi Guruhlash Balansli
Evristik metod