O‘zbek1ston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

Bizning misolimizda omillar ta'sirini hisoblash quyidagicha bajariladi:
MH = IS * Bl_m

1. 
   MHis=(8*1235) + %(^8*(-28))=9880+(-112)= 9768
   
2. 
   MHbm=(-28*144)+1/2(-28*8)=-4032+ (-112)= - 4144
   

AMH=AIS+ABI;= 9768 + (-4144) = 5624

1. 
   jadval hisob-kitoblaridan ma'lum bo‘ldiki ishchilar sonini 8 kishiga ko‘payishi mahsulot hajmini 9768 ming so‘mga oshirgan. Bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotni 28 ming so‘mga kamayishi esa mahsulot hajmini 4144 ming so‘mga kamaytirgan.
   

f=xyz.
Af_x = %Ax (yoZi+y iZo)+V₃AxAyAz;
Afy= VAy (xoZi+x]Zo)+*/₃AxAyAz;
Af_z= V2AZ (xoyi +x i yo)+V₃AxAyAz.

3. 
   jadval
   

Mahsulot hajmi o‘zgarishiga ishchilar soni, o‘rtacha ishlangan kun hamda bir kunga to‘g‘ri keladigan mahsulot ta'sirining tahlili

Ko‘rsatkichlar	0‘tgan yil	Haqiqatda	Farqi (+;-)
Ishchilar soni, kishi (IS)	203	212	+9
Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan o'rtacha ishlangan kun, kishi kuni (BK)	278	270	-8
0‘rtacha ishlangan bir kunga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi, ming so‘m (BKm)	104	111	+7
Mahsulot hajmi, ming so‘m (MH)	5869136	6353640	484504

MH = IS * BK*BK_ni

1. 
   MH_b=(V2*9)*(278*111+270*104) + V₃*9*(-8)*7=265053
   
2. 
   MH_Br-(7₂*(-8))*(203* 111+104*212)) + ’/₃ *9*(-8)*7- -178492
   
3. 
   MH_bkm=(72*7)*(203*270i-2 12*278) + ’/₃ *9*(-8)*7=397943 265053 + (-178492) + 397943 ="484504
   

f=xyzq

1. 
   Af_x=l/6Ax*[3q₍₎*y_u*z₀o+i*qo(Z|-+\z)+q*z₀(y, +Ay)--Z'.*y₀(q:+Aq)| + + Ax*Ay*Az*Aq / 4;
   
2. 
   Af_y=l/6Ay*[3qo*X(*zoO■Xl*qo(z1+Az)+ql*z_^)(x]+Ax)+Zl*X((qi+Aq)|+ +Ax*Ay*Az*Aq / 4;
   

v) \)=l/6Az*[3qo*X(*yo+:xOql(yl+Ay)+yl*q((Xl+Axy+X1*y((ql+Aq)]+ +Ax*Ay*Az*Aq / 4;
g) Afo=l/6Aq*[3zo*Xo*y(+xo*z₁(y1+Ay)+yi*Zo(xi+Ax)+Xi*y((Zi+Az)|+ + Ax*Ay*Az*Aq / 4.
Karrali va aralash modellarda omillar ta'sirini hisoblash uchun quyidagi ishchi formulalar qo‘llaniladi:
X

1. 
   Omilli model shakli Af = ———
   

y + z

Af_x = -^^ In Ay + Az
J+ ^{+ z}°
_A/. 'fyu -f,a
Af = —- Az.
* A_ + Az
Y



A_ + Az

2. Omilli model shakli Af = y + z + q
yi + Z +Qi .
9
f = ~ In


y₀ +2 +q₀
Ay + Az + Aq
¥f_yjK-f A _Af. ¥fy_M-&f _A
4f„ = Ay; Af = Az;
" ^y A_y + Az + Aq Ay + Az + Aq
_tJ A_yM-^L _A
4/ Aq-
^v Ay + Az + Aq
Agar maxrajda omillar ko‘proq bo‘lsa, jarayon davom ettiriladi.
Shunday qilib, integral metoddan foydalanish integratsiyalash- ning butun jarayoniga oid bilimlami talab qilmaydi. Tayyor ishchi formulalarga kerakli sonli ma'lumotlami kiritish va kalkulyator yoki komyute'rda Excel dasturi yordamida uncha murakkab bo‘lmagan hisoblashni bajarish yetarli. Bunda hisoblashning yana- da yuqori aniqligiga erishiladi.
Logarifmlash usuli. Logarifmlash usuli multiplikativ modellarda omillar ta'sirini hisoblash uchun qo‘llaniladi. Integrat- siyalashdagi kabi bu yerda ham hisoblash natijasi omilning modelda joylashuviga bogTiq emas va integral metodga nisbatan hisoblashning yanada yuqori aniqligi ta'minlanadi. Agar omillar ta'siridagi qo‘shimcha o‘sish integratsiyalashda ular o‘rtasida teng bo‘linsa, u holda logarifinlash yordamida omillaming birgalikdagi ta'siri natijalari natijaviy ko‘rsatkich darajasiga har bir omilning ajratilgan ta'sir ulushi proporsional taqsimlanadi. Uning ustunligi shunda, kamchiligi esa - uni qo‘llash sohasi cheklanganligidir.
Integral metoddan farqli ravishda logorifmlashda ko‘rsatkich- laming absolyut o‘sishi emas, balki ulaming o‘sish (pasayish) indeksi qo‘llaniladi.
Aytaylik, natijaviy ko‘rsatkich z = xy - ikki omil hosilasi ko‘rinishida tasawnr qilish mumkin. Tenglikning ikkala qismini logarifmlash orqali quyidagini olamiz.
lgz=lgx+lgy u holda lgAz=lgzi+lgZo=( lgxi-lgx₀) + (lgyi-lgyo) yoki
lg(zi :z₀)=lg(xi :xo)+ lg(yfyo), (1)
lgzi=lgxi +lgyi; lgz₀— (lgxo+lgyo).
(1) tenglamani ikkala qismini lg(zi:z₀) ga bo‘lib va Az ga ko‘paytirib quyidagini hosil qilamiz:
Az = + M & _yoki .
Ifizi-’Z_O) lg(Z)::zo)
Klg(xi.x₀) + Klg(yr.yo)


Az
lgz, - lgz₀

Aytaylik, natijaviy ko‘rsatkich f = xyz - uch omil xosilasi ko‘rinishida tasawur qilish mumkin. Tenglikning ikkala qismini logarifmlash orqali quyidagini olamiz.
,.lgf=lgx+lgy+lgz.
Ko‘rsatkichlar o‘zgarishlari indekslari o‘rtasida ham ko‘rsatkichlaming o‘zi o‘rtasidagi bog‘lanish saqlanishi hisobga olgan holda ulaming absolyut qiymatlarini indeksga almashtiramiz:
’ U) - : jq,) + !g(y_f * + igfo : Zq) *■
= lg /_x + lg > + !g / _r
Ayniyatning ikkala qismini lglf ga bo‘lib va Af ga ko‘paytirib quyidagini hosil qilamiz:
Bundan omillar ta'siri quyidagicha aniqlanadi:
_A IgfxLA) . ZgZz,Zo) .
"""/gZZX) ’ ^f' '^u—Ig(f. ’
A,r₌A/-
Formuladan natijaviy ko‘rsatkichning umuimy o‘sishi faktor- lar bo‘yicha omilli indeks logarifmlarining natijaviy ko‘rsatkich logarifin indeksiga nisbatiga proportsional taqsimlanishi kelib chiqadi. Qanday logarifm oddiy yoki o‘nlikmi - buning ahamiyati y^o‘q.
Jadval ma'lumotlaridan foydalanib, omilli model bo‘yicha ishchilar soni (IS), bir yilda bir ishchi tomonidan ishlangan kunlar miqdori (K) va o‘rtacha kunlik ishlab chiqarish (KI) hisobiga mahsulot chiqarish o‘sishi hisoblaymiz.
- MCh=lC-K-KI
VP = ChR * D * DV
ABU _ = 200 ^20-.10q = ^_;
yMM i_s(Brix : Bijq) Ig(600:400)

Ig(600:400)
Zg(24:20)

ABH = ABH
* :^' ₌ 200 ^20-200, = ^
Ig(Bn^: BU ) Ig(600: 400)

abb = Aisii..,...
* J = 200 - = +89,9;
Ig(Bn_} : Bn₀) Zg(600: 400)
AVPumum=AVPcr+AVPD+AVPDV^89,9+20,2+89,9=200 mln. so‘m.
Ushbu omilli model bo‘yicha turli usullar bilan olingan omillar ta'sirini hisoblash natijalarini taqqoslab ishonch xosil qilish mumkinki, logorifmlash usuli ustunligi hisoblash omillarining nisbatan soddaligi va hisoblashning yanada yuqori aniqlikdaligidan iborat.
Ushbu usullar mohiyatini, ulami qo‘llash sohasini, hisoblash tartibini bilish - miqdoriy tadqiqotlami yuqori saviyada olib borishning zaruriy shartidir.

4. 
   Stoxastik modellar va xo‘jalik faoliyatidagi omillar
   tizimining tahlili
   

Stoxastik tushunchasi grekcha “stochastikos” so'zidan olingan bo‘lib, topish yo‘lini biladi degan ma'noni anglatadi. Stoxastik tahlil - statistik yo‘l bilan baholanadigan turli xildagi masalalami hal etish usulidir. Mazkur usul ko‘p turdagi empirik ko‘rsatkichlar hamda ulaming o‘zgarishini to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqada bo‘lmagan, o‘zaro bog‘lanmagan va shartlanmagan omillar ta'sirida sodir bo‘lishini modellashtirish yo‘li bilan o'rganadi. Stoxastik bog‘liq- lik ko‘rsatkichlar o‘rtasida tasodifan amal qiladi. Bir-biriga bog‘liq bo'lmagan holda muayyan ko‘rsatkichni o‘zgarishi boshqa ko'rsat- kichlaming o‘zgarishiga ta'sir qiladi.
Stoxastik model qurilishi asosida o‘rganilayotgan iqtisodiy ko‘rsatkichlami bir-biriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lmagan holatdagi o‘zgarishlari o‘rtasidagi qonuniy aloqasini hamda tebranishlarini umumlashtirish yotadi.
Korxonaning hisob tizimidagi iqtisodiy tahlilida stoxastik modellashtirishni qo‘llash uchun uning faoliyati yalpi kuzatish imkoniyati mavjud bo‘lishi kerak. Modellashtirish matematik-statistik usullar bilan amalga oshiriladi. Bu tartib xo‘jalik faoliyatidagi ko‘rsatkichlami, ulami keltirib chiqargan omillar va sharoitlami e'tiborga olgan holda, sabab-oqibati bo‘yicha aloqalami tadqiq qilish imkonini beradi. Iqtisodiy tahlilda determinallashgan modelni mazkur holatlar bo‘yicha amalga oshirish har doim ham mumkin emas.