O‘zbek1ston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

19-jadval Zanjirli bog‘lanish usulining jami material xarajati o‘zgarishiga ta'sir etuvchi omillarni aniqlashda qo‘llanilishi

Ko‘rsatkichlar	Biznes reja ma'lumotlari	Haqiqatdagi ma'lumotlar	Farqi (+,-)
1. Material miqdori, dona	30	32	+2
2. Bir dona materialning bahosi, ming so‘m	92,0	90,0	-2,0
32'Material xarajati, ming so‘m	2760,0	2880,0	+120,0

19-jadval ma'lumotlaridan ko‘rinib turibdiki korxonada jami material xarajatlari rejaga nisbatan haqiqatda 120,0 ming so‘mga ko‘p bo‘lgan. Ushbu natijaviy ko‘rsatkich o‘zgarishiga material miqdori hamda bir dona material bahosining o‘zgarishi ta'sir ko'rsatgan. Bu ikki omil ta'sirini hisoblash uchun quyidagi hisoblash ishlari bajariladi.

1. 
   Birinchi omilni o‘zgarish holati olinadi (32 dona), ikkinchi omil shartli o‘zgarmas deb qaralib (92,0 ming so‘m), u xoHslantiriladi.
   

92,0*32=2944,0 ming so‘m
Ushbu tartib bilan shartli material xarajati ko‘rsatkichi (2944,0 ming so‘m) hisoblab topildi.
Material xarajatlaming biznes-rejadan ortiq sarflanishiga:

2. 
   Material miqdorini me'yordan ortiqcha sarflanganining ta'siri: (92,0*32) - (92,0*30)=+184,0 ming so‘m
   

Material miqdorini me'yordan +2,0 (32-30) dona ko‘p sarflanishi +184,0 ming so‘mga xarajatni oshirgan.

3. 
   Bir dona materil bahosining o‘zgarishi ta'siri:
   

(90,0*32) - (92,0*32) = - 64,0
Bir dona materil bahosining -2,0 (92,0- 90,0) ming so‘mga o‘zgarishi - 64,0 ming so‘mga jami material xarajatini oshirgan.

4. 
   Ikkala omilning ta'siri:
   

+184,0 - 64,0 = 120,0 ming so‘mga teng.
Zanjirli bog‘lanish usulida faqat natijaviy ko‘rsatkichga faqat ikki omil ta'sir miqdori o‘rganilmaydi, balki uch va undan ko‘p bo‘lgan omillaming ta'siri ham hisob-kitob qilinadi. Ushbu hisob- kitob modelini 3.17-jadvalda ko‘rsa bo‘ladi.

17. 
    jadval Ko‘p omillar ta'sir miqdorini zanjirli bog‘lanish usulida hisob- kitob qilish modeli
    

Tartib raqami		Bir biriga ta'sir etuvchi ko‘rsatkichlar (Omillar)				Umumlashtiru-vchi ko'rsatkich	Umumlashtiruvchi ko'rsatkichning o‘zgarishi
Hisob- lashlar	Almash- tirishlar	A	B	V | G .			Alohida olingan omillar ta'sirida		0 ‘zgaris h-lar hisobi
1	-	Reja	Reja	Reja	Reja	A Bazis		X		X
2	1	Haqi- qatda	Reja	Reja	Reja	A] Qayta hisoblan- gan		A		A-A
3	2	Haqi- qatda	Haqi qatda	Reja	Reja	A2 Qayta fhisoblan- gan		B		A2 — Ai
4	3	Haqi- qatda	Haqi qatda	Haqi qatda	Reja	A3 Qayta hisoblan- gan		V		^A3 ^— A2
5	4	Haqi qatda	Haqi qatda	Haqi qatda	Haqi qatda	A4 Haqiqatda		G		A4 ^— A3

(Ai-A) - (A 2-A i) - (A3-A2) - (A4-A3) - A4-A
Ushbu modelni aniq misolda o‘rganib chiqamiz. Ma'lumki, mahsulot hajmi o‘zgarishiga ishchilar soni, ishlangan kishi kunlari, soatlari, bir soatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi kabi omillar ta'sir qiladi. 3.18-jadvalda mahsulot hajmi o‘zgarishiga qayd etib o‘tilgan omillar ta'sir miqdori hisoblanib topiladi.

17. 
    jadval Mahsulot hajmini o‘zgarishiga omillar ta'sirini hisoblash
    

Bir biriga ta'sir etuvchi omillar					Mahsuloi hajmi, nhng sobn.		Umumlashtiruvchi ko‘isatkichaiag o‘zgarishi
Ishchilaming o‘rtacha soni, kishi	Bir ishchi ishlagan kishi kunlarining o‘rtachr soni, kishi kuni	Br ishcrliigr to‘g‘ri keladigan kunlik o‘rtachr soat, soat	Kuniik o+achr bir soagga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi, ming so‘m	Alohida oliagga omillar ta'sirida			□‘zgt^r^^i^lllar hisobi
100	267	6,5	2	347100		X		X
107	267	6,5	2	371397		Ishchilar soni		24297
107	260	6,5	2	361660		Kishi kualgii		-9737
107	260	6,8	2	378352		Kunlik o ‘r- tacha soat		16692
107	260	6,8	2,3	435105		Bir soatga to‘g‘ri ke- ladigan mah- sulot hajmi		56753
X	X	X	X	435105 - 347100		- Reja		88005

18. 
    jadval ma'lumotlaridan ma'lum bo‘lmoqdaki korxonada mahsulot ishlab chiqarish hajmi hisobot yilida o‘tgan yilgan taqqoslaganda 88005 = (435105 - 347100) ming so‘mga ko‘paygan. Mazkur ijobiy o‘zgarishga 88005 = (+24297) + (-9737) + (+16692) + (+56753) ishchilar soni (+24297), kishi kunlari (-9737), kunlik o‘rtacha soat (+16692) hamda bir soatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi (+56753) ta'sir etgan. Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan kishi kunlarining -7 = (260 - 267) kunga kamayishi mahsulot hajmi o‘zgarishiga salbiy ta'sir qilgan. Qolgan boshqa omillar esa natijaviy ko‘rsatkich o‘zgarishini ijobiy tomonga yo‘naltirgan.
    

10. 
    Mutloq farqlar usuli
    

Iqtisodiy tahlilda natijaviy ko‘rsatkichlar o‘zgarishiga omillar ta'sirini alohida aniqlash uchun ko‘p turdagi usullar qo‘llaniladi. Shulardan biri mutloq farqlar usulidir. 20-jadvalda qayd etilgan misolni mutloq farqlar usulida hal etish tartibi quyidagicha bo‘ladi.

1. 
   AYaMiS=AIS*KKo*KS0*BS0=((107-100)=7)*267*6,5*2=24297
   
2. 
   AYaM_KK=ISi*A^JK^o^JK^_ooi^5^Q=lO0*((26^(^--^(57)=-7)^:^i5,5*2= -9737
   
3. 
   AYaMK=ISi *KKi *AKSo*BSo=1O**26O*((6,8-6,5)=O,3)*2 =16692
   
4. 
   AYaM_Bo=ISl*KKl*KSl*ABS=1O**26O*6,8*((2,3-2,O)=O,3)=56753
   

Bu yerda: YaM - yalpi mahsulot; IS - ishchilaming o‘rtacha soni; KK - bir ishchi ishlagan kishi kunlarining o‘rtacha soni; KS - bir ishchiga to‘g‘ri keladigan kunlik o‘rtacha soat; BS - kunlik o‘rtacha bir soatga to‘g‘ri keladigan mahsulot hajmi.
16692+56753 = 88005
Nisbiy farqlar usuli
Ushbu usul ham omillar ta'sir miqdorini alohida hisoblab topish uchun mo‘ljallangan. Uning amalga oshirish tartibi 3.19-jad- valda keltirilgan.

18. 
    jadval Nisbiy farqlar usuli
    

Hisoblash tartibi	Misol
1. AYaMiS=YaM0*(AIS/ISo)	347100*(7/100) = 24297
2. AYaMKK=^(YaMo+AYaMiS)*(AKK7^Ko)	(347100+24297)*(-7/267) = = 371397*(-0,026) = -9700
3. AYaMKS=(YaM0+AYaMiS+AYaMKK)*	(347100+24297+(- 9700))*
*(AKS/KS0)	*(0,3/6,5)=361697*0,5 =16638
4.AYaMBS=^(YaMo+AYaMis+AYaMKK+AY aMKs)* *(AKB/KBo)	(347100+24297-9700+16638)* *(0,3/2)=378335+0,15 = 56750
24297-9700+16638+56750=	=87985=88005

Natijaviy ko‘rsatkich o‘zgarishiga ta'sir etgan omillaming har birini alohida miqdorini aniqlovchi usullar bir-birlaridan ayrim jihatlari bilan afzal yoki kamchiliklariga ega.

10. 
    Indeks usuli
    

Indeks usuli «Statistika nazariyasi» fanida batafsil yoritilgan. Iqtisodiy tahlil fani buxgalteriya hisobi va statistika fanlari asosida vujudga kelganligini darslikning oldingi boblarida ta'kidlagan edik. Shuningdek, tahlil fani statistika fanining bir qancha usullaridan foydalanadi. Shulardan biri indeks usuli bo‘lib, juda ko‘p qirrali mavzu. Mazkur darslikda indeks usulining omilli tahlilda qo'llaulishini ko‘ramiz, xolos.
Indeks usulida juda ko‘p qo‘llaniladigan bog‘lanish: mahsulot hajmining (Q) o‘zgarishi uning miqdori (q) va bahosiga (p) bog‘liq ekanligini ko‘rish mumkin. Mahsulotning rejadagi hajmini (qo*po) va haqiqatdagi hajmi (qi*pi) tegishli formulada ifodalab olinsa, uning reja bajarilish indeksi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
= '£/k*P'
^qp
Mahsulotning hisobot davridagi o‘zgarishi mutlaq miqdorini aniqlamoqchi bo‘lsak, uning sur'atidan maxrajini ayirish kifoya:
Formuladan ko‘rinib turibdiki, natijaga ikkita omil ta'sir qiladi. Bu omillar ta'sirini hisoblash uchun birinchidan, mahsulot hajmining haqiqiy miqdorini rejadagi (asos yilidagi) narxda ifodalash lozim, qi*po- Natija o‘zgarishiga mahsulot miqdorining ta'sirini (AQq) topish uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
^A£_?=&*^~E^<7o*#>