O‘zbek1ston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

Xo‘jalik jarayonlarini o‘rganish, tahlil etishda yangi usul va vositalardan foydalanish iqtisodiy tahlilni takomillashtirishning
muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Shu ma'noda tahlilda qo‘llaniladigan iqtisodiy-matematik usullami ham ushbu qatorga kiritish mumkin (4.1-jadval).

1. 
   jadval Tahlilda qo‘l!aniladigan iqtisodiy-matematik usullar va ularni qo‘llash o‘rni
   

T/R	Usullarning nomi	Izoh
1	2	3
1	Korrelyatsion- regratsion tahlil usuli	0‘zgaruvchi birlikka ta'sir etuvchi, o‘zaro aloqadorlik va bog'lanishdagi alohida belgining boshqa belgilar ta'sirida o‘zgarish- larini aniqlash
2	Logorifmlar usuli	Natijaviy ko‘rsatkichga ta'sir etuvchi ko‘plab omillaming ta'sirini aniqlashning matematik ifodaga solinishi
3	Determinantlar usuli	Yakuniy ifodaga ta'sir etuvchi bir omilning ikkinchi omilni tug‘diruvchi va ulaming alohida tarkiblanishi
4	Matritsalar usuli	Yakuniy l'foda va natijaviy ko'rsatkichlarga ta'sir etuvchi omillami juftlik, bielik va ko‘plik koeffisientlarda aniqlash
5	Chiziqli programma- lashtirish usuli	Xo‘jalik jarayonlarini funksiya va cheklanish- larda qatorli tarzda programmalashtirish va ulami boshqarish bo‘yicha muqobil qatorlardan eng optimal variantini aniqlash
6	Nazariy o‘yin usuli	Ijtimoiy, ekologik, texnologik shartlami hisobga olgan holda boshqarishni bir xil daraj ada saqlashning shartlarini belgilash
7	Va hokazo usullar...

Iqtisodiy-matematik usullami qo‘llash asosida:

• 
  tahlilni bajarish muddati tezlashadi;
  
• 
  o‘zgarishlar va ulaming ta'sirini aniq hisoblash mumkin bo‘ladi;
  
• 
  oddiy-an’anaviy usullar bilan hisoblab bo‘lmaydigan murakkab omillar va ko‘p omilli ko'rsatkichlarni to‘liq o‘rganish imkoni tug‘iladi;
  
• 
  har bir ta'sir etuvchi omilning miqdor va sifat jihatlarini aniq ko‘rsatib berish imkoniyati tug‘iladi;
  
• 
  hisoblash texnikalaridan foydalanish osonlashadi va hokazolar.
  

3. 
   DeterminaUashgan modellar va xo‘jalik
   faoliyatidagi omillar tizimining tahlili
   

Determinizm lotincha “determino” so‘zidan olingan bo‘lib, voqealami obyektiv qonuniyat asosida o‘zaro bog‘langanligi hamda shartlanganligi to‘g‘risidagi ta'limotdir. Determinallash asosida sababga ko‘ra amalga oshadigan, ya’ni aniq sharoitda bir voqea (sabab) boshqa voqeani (oqibat) keltirib chiqaradigan holatlardagi bog‘liqliklar yotadi.
Determinallashgan tahlil - tadqiq etilayotgan voqeani (0‘rga- nilayotgan ko‘rsatkichni) bevosita omillarga bo‘lib o‘rganishdir. Bevosita omillar - bog‘lanishlari uzluksiz zanjirlar asosida model- lashtirib quriladigan hamda o‘rganilayotgan ko‘rsatkichni shakllan- tirayotgan hamda ta'sir miqdorini o‘lchash mumkin bo‘lgan alohida voqealardir. Bu yerda tadqiq etilayotgan ko‘rsatkich (voqea) omillar hosilasi bo‘lib qaraladi. Misol uchun, tovar mahsuloti hajmini shakllanishi (TH) sanoat-ishlab chiqarish xodimlari soni (XS) hamda ishlovchilarga to‘g‘ri keladigan yillik o‘rtacha mahsulot hajmiga (O‘M) bog‘liq. TH= XS* O‘M.
Ushbu omillami yanada detallashtirish mumkin. Sanoat-ishlab chiqarish xodimlari sonidan (XS) kelib chiqqan holda, uning tarkibida faqat ishchilaming solishtirma salmog‘i (I_ss) topiladi, ya’ni I_ss= (I_s : XS)*100%. Bu yerda, I_s - ishchilar soni. Modellashtirish jarayonida bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan o‘rtacha yillik mahsulot (O‘M;) ham topiladi, ya’ni O‘M, = TH : Is. Omillami mazkur tartibi asosida tovar mahsuloti hajmini (TH) quyidagicha hisoblash mumkin: TH = O‘Mj* Iss* XS yoki TH = (TH : Is) * Iss* XS.
Tovar mahsuloti hajmini model asosida tahlil qilishda uni shakllanishiga ta'sir etuvchi yana ko‘plab omillami topish mumkin. Misol uchun, bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan o‘rtacha yillik mahsulotga (O‘Mj) ta'sir etgan omillami alohida ko‘rib chiqish mumkin. Bu yerda, O‘Mj=(O‘M_s*I_k*D), O‘M_S - ishchi tomonidan bir soatda ishlab chiqarilgan mahsulot, I_k- ishchi tomonidan ishlangan kunlar miqdori, D - kun davomiyligi. Ishchi tomonidan bir soatda ishlab chiqarilgan mahsulot (O‘M_S) hajmi quyidagicha topiladi: O‘M_S= TH : (Ik*D). Bu holatda model beshta omildan shakHanganini ko‘rish mumkin. Ya'ni: