O‘zbek1ston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi

ma'lumotlami chiqarib tashlash kerak bo'ladi. Bular odatda tanlov qatorlarining boshida yoki oxirida bo‘ladi (4.7-jadval).

5. 
   jadval Boshlang‘ich ma'lumotlarning statistik tavsifi ko‘rsatkichlari
   

0‘zgaruv- chilar raqami	0‘rtacha arif-metik qiymati	0‘rtacha kvad- ratik og‘ish	Vari- atsiya, %	Asim- metriya	Eks- sess	Asim- metriya xatosi	Eks- sess xatosi
Y	27,15	2,85	10,50	0,20	-1,16	0,37	0,73
xl	2,77	0,28	10,08	0,36	-0,81	0,37	0,73
x2	92,57	8,70	9,39	0,24	-0,69	0,37	0,73
x3	8,46	0,59	7,00	0,10	-0,52	0,37	0,73
x4	17,77	2,76	15,55	0,72	-0,08	0,37	0,73
x5	31,68	7,28	22,98	0,63	-0,13	0,37	0,73

7. 
   jadvalda eng yuqori variatsiya da (V = 22,98), lekin u 33% oshib ketmaydi. Demak, boshlang‘ich ma'lumot bir turda ekan va uni keyingi hisob uchun qo‘llash mumkin.
   

n =

22,9o² -1,96
8²
Variatsiyaning eng yuqori ko'rsatkichi asosida korrelyatsion tahlil uchun zarur bo'ladigan ma'lumotlar hajmini quyidagi formuladan topish mumkin.


(9)
= 32,
bu yerda n - tanlanadigan ma'lumotlaming kerakli hajmi;

• 
  - variatsiya, %;
  

t - ehtimollik darajasi P = 0,05 da 1,96 ga teng bo‘ladigan bog‘lanish ishohchliligi ko‘rsatkichi;
m - hisoblaming aniqlilik ko'rsatkichi (iqtisodiy
ko‘rsatkichlarda xau holda5-8% gacha ruxsat beriladi).
Demak, qabul qilingan tanlov hajmi (40 ta korxona) korrelyatsion tahlil o‘tkazish uchun etarli bo'lar ekan.
Boshlang'ich ma'lumotlarning me'yoriy taqsimot qonuniga bo ‘ysunishi deganda o‘rganilayotgan ma'lumotlaming asosiy qismi har bir ko‘rsatkich bo‘yicha uning o‘rtacha qiymati atrofida guruhlangan bo‘lishi kerak, juda katta va juda kichik miqdordagi
obyektlar esa iloji boricha karoq uchrashi kerakligi tushuniladi.
Me'yoriy taqsimot grafigi 4.1-rasmda berilgan.

1. 
   rasm. Ma lumotlarning me yoriy taqsimoti grafigi.
   

Ma'lumotlami me'yoriy taqsimotdan og‘ish darajasini sonli ifodalash uchun asimmetriya ko‘rsatkichi ekssessa ko‘rsatkichi qo‘llaniladi.
Asimmetriya ko‘rsatkichi (A) va uning xatosi (m_a) quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
(10)
Ekssess ko‘rsatkichi (E) va uning xatosi (m_e) quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:


(11)


Simmetrik taqsimotda A=0. Noldan farqli bo‘lsa ma'lumotlar taqsimotida asimmetriya mavjudligini ko‘rsatadi. Salbiy asimmetriya ma'lumotlaming katta qiymatga egaligidan, ijobiy asimmetriya esa kichik qiymatli ma'lumotlar ko‘p uchrashidan dalolat beradi. .
Me'yoriy taqsimotda ekssess ko‘rsatkichi E=0 bo‘ladi. Agar E>0 bo‘lsa, ma'lumotlar o‘rtacha qiymati atrofida zich jamlangan, o‘tkir uchli shakllangan bo‘ladi. Agar £<0 bo‘lsa, egri taqsimot yassi uchli shaklda bo‘ladi. Biroq, A/m^ va E/m_e munosabat 3 dan kichik bo‘lsa asimmetriya hamda ekssess unchalik ahamiyat kasb etmaydi va o'rganilayotgan ma'lumot me'yoriy taqsimot qonunlariga mos keladi.
Jadvalda A/m^ va E/m_e ning istalgan munosabatida 3 dan oshmaydi, demak, boshlang‘ich ma'lumot bu qonunga bo‘ysunadi.
Omilli va natijaviy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bog‘lanishni modellashtirish o‘rganilayotgan bog‘lanishni aniqroq aks cttiradigan mos tenglamani tanlashga e'tibor qaratadi.
Uni asoslash uchun ham mavjud bog‘lanishni o‘matuvchi usullar: analitik guruhlash, chiziqli grafiklar va h.k. qo‘llaniladi.
Agar barcha omilli ko‘rsatkichlar natijaviy bilan bog‘lanishlar to‘g‘ri chiziqli xarakterda bo‘lsa, bu bog‘lanishni yozish uchun quyidagi chiziqli funksiyani qo‘llash mumkin

IQTISODIY TAHLIL NAZARIYASI 2
♦ 69
♦ 71
_t T 71
Y = IJM = X1*X2*X3 (i=1,3) 142
~zzz 196
J:. 197

Keltirilgan modellaming yaxshi tomonlari shundaki, ulaming (b) ko‘rsatkichiga iqtisodiy tushuncha (izoh) berish mumkin. Chiziqli modelda b, koeffisientlar omilli ko‘rsatkichlar birlikka o‘zgarganda, absolyut ifodalashda darajali va logarifinik ko‘rsatkichlar foizlarga o‘zgarganda natijaviy ko‘rsatkich necha birlikka o‘zgarganligini ko‘rsatadi.
Bog‘lanish shaklini asoslash qiyin bo‘lgan hollarda masalani echish uchun har xil modellami qo‘llash va natijalami taqqoslab ko‘rish mumkin. Haqiqiy bog‘lamshlarda turli modellaming moshgini tekshirish uchun approksimatsiyaning o‘rtacha xatoligi va determinatsiyaning ko‘p sonli koeffisientlari o‘lchamini ko‘rsatuvchi Fisher mezonidan foydalanamiz. Bu haqda keyinroq to‘xtalamiz.
0‘rganilayotgan omillar va rentabcllik darajasi o‘rtasidagi bog‘lanishni o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, bizning misolda ko‘rib o‘tilgan barcha bog‘lanishlar to‘g‘ri chiziqli xarakterga ega ekan. Shuning uchun ulami ifodalash uchun chiziqli funksiya qo‘llanildi.
Ko'p omilli korrilyatsion tahlil masalasiniyechish SHEHM da «Statistika» paketida joylashgan namunli dasturlar bo ‘yicha amalga oshiriladi. Awalo boshlang‘ich ma'lumotlar matritsasi (4.8-jadval) tuzib olinadi. Birinchi ustunda kuzatuvlar tartib raqami, ikkinchi ustunga natijaviy ko‘rsatkichlar qiymati (Y), keyingisiga esa omilli ko‘rsatkichlar qiymati (xi) yozib olinadi.

T/r	Y	Xj	X2	Xj	X4	*5
1	22,5	2,40	80,0	8,00	25,0	25,0
2	23,8	2,70	88,0	7,30	23,0	22,5
3	24,7	2,50	87,0	7,90	22,0	26,0
				• • •
40	32,4	320	94,4	9,90	18,0	36,5

4.8-jadval


Korrelyatsion tahlil uchun boshlang‘ich ma’lumotlar



Bu ma'lumotlar SHEHM ga kiritiladi. So‘ngra ular asosida juft va xususiy korrelyatsiya koeffisientlari matritsasi, ko‘p miqdorli regressiya tenglamasi, korrelyatsiya koeffisientlari ishonchliligi yordamida baholanuvchi ko‘rsatkichlar hamda bog‘lanish tenglamalari: Styudent mezoni (/), Fisher mezoni (F), approksimatsiyaning o‘rtacha xatoligi (?), korrelyatsiyaning ko‘p miqdorli koeffisientlari (R) va determinatsiyalar (D) hisoblanadi.
Korrelyatsiyaning juft va xususiy koeffisientlari matritsasini o‘rganib, ko‘rilayotgan holatlar bir-birlari bilan chambarchas bog‘liq degan xulosaga kelish mumkin. Juft korrelyatsiyalar koeffisienti umumiy holda, natijaviy ko‘rsatkichlar darajasini aniqlovchi boshqa omillar ta'sirini hisobga olgan holda, ikki ko‘rsatkich orasidagi bog‘lanish chambarchasligini xarakterlaydi.

7. 
   jadvaldagi ma'lumotlar (birinchi ustun) shundan darak beradiki, barcha omillar rentabellik darajasiga sezilarli ta'sir ko‘rsatar ekan. Asosan rentabellik material unumi, jamg‘arma unumi, mahsulot sifati va mehnat unumdorligiga chambarchas bog‘liqdir. Ushbu ko'rsatkichlar oshishi bilan rentabellik oshadi (to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘lanish); mablag‘ aylanishining davomiyligi oshsa, rentabellik kamayadi (aylanma bog‘lanish).
   

4.9-jadval

Korre	vatsiyaning juft		toefffsientlari ma		tritsasi
Ko ‘rsatkich	Y	Xj	*2	x3 ,	X4	X5
Y	1
Xj	0,75	1
X2	0,73	0,34	1