O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

rangsiz. Ichida pusht (onkosfera) bo‘lib, u qush konturli sarg‘im-
tir-jigarrang ko‘ndalang chizilgan parda bilan o‘ralgan. Pushtning
3 juft ilmog‘i bo‘ladi. Ajralib chiqqan tuxumlar pardasi juda tez
yemiriladi. Shunga ko‘ra mikroskopiyada, odatda, faqat onko-
sferalar  ba’zi  tuxum  pardasining  bujmaygan  yoki  yirtilgan  qol-
diqlari bilan birga ko‘rinadi.
Rivojlanish sikli. Ho‘kiz solityori odamning ingichka ichagida
parazitlik  qiladi.  Bo‘g‘imlar  najas  bilan  ajraladi  yoki  aksariyat
orqa  chiqaruv  yo‘li  orqali  faol  o‘rmalab  chiqadi.  Tuxumlarning
bir qismi bo‘g‘imlar, ichak ichida yoki ichakdan tashqarida yemi-
rilganda najas bilan birga ajraladi.
Bo‘g‘imlar yoki najas tashqi muhitga tushganda tuproq, o‘t-
o‘lanlar,  mol  boqiladigan  joylar,  yaylovlarning  onkosferalardan
qattiq ifloslanishi ro‘y beradi. Onkosferalar ifloslangan ozuqa bilan
qoramol organizmiga tushib, uning mushaklariga o‘tirib qoladi va
lichinkalarga (finnalar yoki sistitserklarga) aylanadi.
Finnalarning o‘lchami 0,5 sm.gacha, oq rangli, pufaksimon,
tiniq suyuqlik  bilan to‘lgan, ichagida boshchasi oq nuqta ko‘ri-
nishida shu’lalanib turadi. Odamga xom yoki xomroq mol go‘shti
yeyilganda  yuqadi.  Finnalar  kabobda,  yetarlicha  qaynatilmagan
go‘shtda, kam tuzlangan mahsulotdan tayyorlangan stroganinada,
ayrimlar tatib ko‘radigan yoki xomligicha iste’mol qiladigan mol
go‘shti qiymasida tirik holda bo‘lishi mumkin.
Orolbo‘yi atroflaridagi hududlarda yashaydigan aholi orasida
teniarinxoz bilan zararlanish, ularning milliy ovqat turi «ijjon»ni
iste’mol qilishi bilan bog‘lanadi. Bu taomning tarkibi esa xom

315
go‘sht  qiymasidan  iborat.  Odamning  ingichka  ichagida  finna
boshchasini ichiga oladi, uning devoriga yopishadi va 3 oy o‘tgach
voyaga yetgan katta parazitga aylanadi.
Klinikasi. Ho‘kiz solityorining yuqishi teniarinxoz kasalligiga
olib keladi. Teniarinxozda bemorni qorindagi og‘riqlar, epigastral
sohada og‘riq, ko‘ngil aynishi, ishtahaning buzilishi, zarda bo‘lish,
ichak faoliyatining buzilishlari, noturg‘un ich o‘tishi, bemor ho-
jatga borganda axlat bilan parazit bo‘g‘imlarining ajralib chiqishi,
bosh  og‘rig‘i,  holsizlik,  ish  qobiliyatining  pasayishi  kabilar  be-
zovta qiladi, me’da shirasining kislotaliligi pasayadi.
Tashxisi. Tashxislashning eng oson va oddiy usuli — bo‘g‘imlar-
ning  ajralishi  to‘g‘risida  so‘rab  bilish  hisoblanib,  bu  zararlangan
kishilarning  deyarli  hammasida  qayd  qilinadi.  So‘rab  bilishning
ta’sirchanligini oshirish uchun so‘raladigan shaxslarga bo‘g‘imlari
bo‘lgan preparatlarni namoyish qilish kerak. Bundan tashqari, so‘-
rashda  musbat  natija  olinganda  bemordan  ajralgan  bo‘g‘imlarni
laboratoriyaga keltirish so‘raladi va tashxis qo‘yishda gijjaning turi
ham  aniqlanadi.  Ba’zi  bir  shaxslar,  masalan,  bolalar,  o‘smirlar,
qariyalar, oziq-ovqat korxonalarining xodimlari, cho‘ponlar tibbiyot
xodimidan  bo‘g‘imlar  ajralib  turishini  yashirishlari  mumkinligini
hisobga olish kerak. Shuning uchun so‘rash bilan birga laboratoriya
tekshiruvini ham o‘tkazish shart. Shu maqsadda perianal qirmada
olingan materialni mikroskopiya qilish va axlatni nativ surtma, Kato
va Geyn usulida qalin surtma tayyorlash, boyitish usullari bilan (garchi,
onkosferalar axlatda hamma vaqt bo‘lmasa-da) tekshirish o‘tkaziladi.
Profilaktikasi.  Ho‘kiz  solityori  bilan  zararlangan  shaxslarni
aniqlash va albatta, degelmintizatsiya qilish teniarinxozga qarshi
kurashda muhim choralardan biri hisoblanadi. Kasallikni boshdan
kechirganlarni davolashdan kamida 6 oy o‘tgach, so‘rashda uch
marta  manfiy  natija  olingandan  va  axlat  hamda  perianal  qirma
tekshirilgandan keyin hisobdan chiqariladi. Bemorlarni umumiy
tibbiyot tarmog‘i tomonidan har yili aholidan, ayniqsa, chorva-
dorlar va qoramol egalaridan so‘rab chiqish bilan aniqlanadi.
Profilaktik  tadbirlar  majmuasi  tomorqalar  va  fermalarda
hojatxonalar  qurish,  mollar  ozuqasini  axlat  bilan  ifloslanishdan
saqlash, hovlilarda mol so‘yishni taqiqlash, go‘shtni veterinariya-
sanitariya ekspertizasidan o‘tkazish, aholining sanitariya bilimini
oshirish,  go‘sht  –12°C  gacha  muzlatilgan  yoki  kamida  2  soat
qaynatilgan taqdirdagina finnalari nobud bo‘lishini hisobga olib,
go‘shtli taomlarga tegishlicha ishlov berishni o‘z ichiga oladi.

316
Cho‘chqa  solityori
Tuzilishi. Cho‘chqa solityori yoki qurollangan tizma (Taenia
solium) tashqi tomondan ho‘kiz solityoriga o‘xshash, biroq uning
uzunligi 3 m. dan ortmaydi. Boshchasida 4 ta so‘rg‘ichidan tash-
qari, 22—23 ta ilmoqlari bor, shunga ko‘ra u qurollangan tizma
nomini  olgan.  Yetilgan  bo‘g‘imlar  ho‘kiz  solityorinikidan  kal-
taroq,  bachadon  esa  8—12  ta  yonbosh  tarmoqlarga  ega,  xolos.
Bo‘g‘imlari faol harakatchan emas.
Cho‘chqa va ho‘kiz solityori onkosferalari amalda bir-biridan
farq qilmaydi.
Rivojlanish sikli. Cho‘chqa solityori odamning ingichka icha-
gida parazitlik qiladi. Bo‘g‘imlari tashqi muhitga najas bilan aj-
raladi. Agar onkosferalarni cho‘chqalar yutsa (ifloslangan ozuqa
yoki  bemor  najasini  yeganida),  bu  hayvonlarning  mushaklarida
tuzilishiga  ko‘ra  ho‘kiz  solityori  finnalarini  eslatadigan  finnalar
rivojlanadi.
Insonga u ovqatda yetarlicha termik ishlov berilmagan finnoz
cho‘chqa  go‘shtini  tanovul  qilinganda  yuqadi.  Ayrim  hollarda
onkosferalar  ham  yuqishi  mumkin:  bemordan  og‘iz  orqali  yoki
onkosferalar me’daga ichakdan qusish vaqtida tushganda o‘z-
o‘ziga  yuqtirish  (autoinvaziya)  yo‘li  bilan,  shuningdek,  zararsiz
holga keltirilmagan chiqindilar bilan o‘g‘itlangan tuproqda yetish-
tirilgan sabzavotlar yuvilmasdan iste’mol qilinganda yuqadi.
Odamning onkosferalardan zararlanishi natijasida finnalar (sis-
titserklar) teri osti kletchatkasida, mushaklarda, ko‘z va ko‘pincha
bosh miyada rivojlanishi va odamning og‘ir kasalligi — sistitser-
kozni keltirib chiqarishi mumkin. Sistitserk diametri 0,5—1,5 sm
bo‘lmagan tiniq pufakcha ko‘rinishiga ega, rangsiz suyuqlik bilan
to‘lgan. Ichida yetilgan solityor tuzilishiga ega bo‘lgan boshchasi
oq nuqta holida shu’lalanib turadi. Sistitserklar 2—4 oy mobaynida
shakllanadi. Odam organizmida tirik saqlanish muddati 3—6 yil,
shundan keyin ular nobud bo‘ladi va ohaklanadi.
Klinikasi va tashxisi. Yetilgan cho‘chqa solityori teniarinxozga
o‘xshash kasallik — teniozni keltirib chiqaradi.
Tashxislash maqsadida najas bilan ajralib chiqqan bo‘g‘imlar
ko‘zdan kechiriladi va axlat mikroskopiya qilinadi. Biroq ho‘kiz va
cho‘chqa solityorlarini farq qilib bo‘lmaydi. Bu holda laboratoriya
xulosasida  teniid  onkosferalari  topildi,  deb  yozib  qo‘yiladi  (bu
teniidlar  oilasi  nomidan  olingan  bo‘lib,  har  ikki  solityor  shu

317
oilaga kiradi), shunga muvofiq kasallik teniidoz deb tashxislanadi.
Bo‘g‘imlarning ajralish xarakteri bo‘yicha va ularning tuzilishiga
ko‘ra, odatda, teniarinxoz va teniozni bir-biridan farqlashga mu-
vaffaq  bo‘linadi.  Turiga  oid  uzil-kesil  tashxisni  degelminti-
zatsiyada ajralib chiqqan solityor boshchalarini o‘rganish asosida
ham  qo‘yish  mumkin.
Profilaktikasi. Aniqlangan bemorga, albatta, davo qilishni o‘z
ichiga  oladi.  Tomorqalarda  jihozlangan  yopiq  hojatxonalar
qurish, cho‘chqalarni yopiq joylarda boqish zarur.Cho‘chqalarni
xonadonlarda  so‘yish  man  qilinadi.  Go‘shtni  veterinariya-sani-
tariya ekspertizasidan o‘tkazish shart.
17-jadval
Ho‘kiz va cho‘chqa solityori bo‘g‘imlari hamda boshchalari
tuzilishidagi  tafovutlar
Pakana gijja
Tuzilishi. Pakana gijja (Hymenolepis nana) uzunligi 0,5—5 sm,
boshchasi,  bo‘yinchasi  va  tasmasimon  tanasi  (strobila)  bor.
Boshchasida 4 ta so‘rg‘ichi va toj ko‘rinishidagi 20—30 ta ilmog‘i
bo‘ladi. Strobila oq rangli, juda nozik va oson yirtiluvchan, ko‘p
sonli  mayda  bo‘g‘imlardan  iborat.  Yetilgan  oxirgi  bo‘g‘imlari
tuxumlar bilan deyarli batamom to‘lgan, bo‘g‘imlar yemirilganda
tuxumlar najasga ichakning o‘zidayoq ko‘plab miqdorda tushadi.
i
r
a
li
g
l
e
B
i
r
o
y
ti
l
o
s
z
i
k
‘
o
H
i
r
o
y
ti
l
o
s
a
q
h
c
‘
o
h
C
-
r
a
l
m
i‘
g
‘
o
b
a
d
r
o
m
e
B
i
r
e
t
k
a
r
a
x
h
s
il
a
rj
a
g
n
i
n
a
d
t
a
d
o
,
n
a
d
i
z
‘
o
-
z
‘
o
,
v
it
k
A
a
q
h
s
o
b
n
a
d
it
k
a
a
y
i
s
t
a
k
e
f
e
d
a
d
t
q
a
v
it
k
a
a
y
i
s
t
a
k
e
f
e
d
,
v
i
s
s
a
P
a
d
it
q
a
v
g
n
i
n
r
a
l
m
i‘
g
‘
o
B
i
g
il
n
a
h
c
t
a
k
a
r
a
h
n
a
h
c
t
a
k
a
r
a
H
z
i
s
t
a
k
a
r
a
H
:
r
a
l
m
i‘
g
‘
o
b
n
a
g
li
t
e
Y
;
m
m
,i
g
il
n
u
z
u
)
a
;
m
m
,i
n
e
)
b
a
g
i
n
e
g
n
i
n
i
g
il
n
u
z
u
)
d
;i
t
a
b
s
i
n
il
k
a
h
s
)
e
4
:
1
—
3
:
1
7
—
4
0
2
—
6
1
q
o
h
c
n
i
z
‘
o
h
c
a
h
c
n
u
m
r
i
B
r
i
b
r
a
h
g
n
i
n
i
n
o
d
a
h
c
a
B
n
a
d
a
t
2
3
—
8
1
a
d
i
n
o
m
o
t
i‘
g
o
m
r
a
t
n
o
y
2
:
1
6
—
5
2
1
—
0
1
m
a
k
i
g
il
q
o
h
c
n
i
z
‘
o
h
C
r
i
b
r
a
h
g
n
i
n
n
o
d
a
h
c
a
B
n
a
d
a
t
2
1
—
7
a
d
i
n
o
m
o
t
i‘
g
o
m
r
a
t
n
o
y
g
n
i
n
i
s
a
h
c
h
s
o
B
m
m
,i
r
t
e
m
a
i
d
r
a
l
q
o
m
li
i
g
a
d
i
s
a
h
c
h
s
o
B
2
—
5
,
1
i
d
y
a
m
l‘
o
B
1
—
6
,
0
a
d
i
h
s
i
n
i
r
‘
o
k
j
o
T
i
d
a
l‘
o
b
a
t
3
2
—
2
2

318
Pakana gijja tuxumlari tiniq, rangsiz oval yoki yumaloq shaklda.
Pardasi yupqa qo‘sh konturli. Onkosferalar (pushtlar tiniq, rang-
siz)  o‘zining  yupqa  pardasiga,  shuningdek,  bir-biriga  nisbatan
kichikroq burchak ostida yoki deyarli parallel joylashgan 3 juft
ilmoqqa ega. Tuxumlar va onkosfera pardalari o‘rtasida uzun tiniq
iplar  (filamentalar)  ko‘rinib  turadi.  Onkosferaning  har  bir  qut-
bidan  6  ta  ip  chiqadi,  taxmin  qilinishicha,  ular  pushtni  tuxum
markazida tutib turadi.
Rivojlanish  sikli.  Pakana  gijja  odamning  ingichka  ichagida,
ko‘pincha katta miqdorda (yuzlab va hatto, minglab nusxalarda),
qator hollarda esa kemiruvchilar ichagida ham parazitlik qiladi.
Tuxumlar tashqariga kasallik yuqqan odamning najasi bilan
ajraladi. Shaxsiy gigiyena qoidalari buzilganda tuxumlar eshik
dastalariga, tuvaklar, o‘yinchoqlarga tushishi mumkin, qo‘lni
ifloslantiradi,  pashshalar  orqali  ovqatga  tushadi.  Tuxumlar
og‘iz orqali ichakka kiradi. Bu yerda onkosferalar pardalaridan
ozod bo‘ladi va ichak vorsinkalari (qilchalari)ga tushib, lichin-
kalarga aylanadi (sistitserkoidlar). 4—6 sutka o‘tgach, sistitser-
koidlar vorsinkalarni yemiradi va ichak bo‘shlig‘iga chiqadi,
so‘ngra ichak devoriga yopishadi va bir hafta mobaynida yetil-
gan gijjalarga aylanadi. Tuxumlar ichak bo‘shlig‘iga to‘g‘ridan
to‘g‘ri  tizma  bo‘g‘imlaridan  tushishi  ham  mumkin.  Shuning
uchun qator hollarda tuxumlar tashqi muhitga tushmagani holda
ichak ichida «o‘z-o‘ziga yuqtirish» (autoinvaziya), yoki aniq-
rog‘i, «takroran o‘z-o‘ziga yuqtirish» (autosuperinvaziya) ham
sodir  bo‘ladi.
Klinikasi. Pakana gijja qo‘zg‘atadigan kasallik (gimenolepi-
doz) hazm va nerv sistemalarining buzilishi bilan xarakterlanadi.
Ichak zararlanganda qorinda tabiatan har xil og‘riq, ich buzilib
turishi,  ko‘ngil  aynishi,  ishtahaning  yomonlashishi  kuzatiladi.
Nerv  sistemasi  zararlanganda  bosh  og‘rig‘i,  asabiylanish  rivoj-
lanadi, diqqat bo‘lish va xotira pasayadi. Allergiya vujudga kelib,
bu  terini  qichishtiradigan  toshmalar,  eshakyem,  konyunktivit,
vazomotor rinit kabilar bilan yuzaga chiqadi.
Tashxisi.  Asosiy  usul  tuxumlarni  topish  maqsadida  najasni
mikroskopiya qilish hisoblanadi. Tuxumlarning tashqi muhitda
tez  yemirilishi  va  shaklining  o‘zgarishini  hisobga  olib,  yangi
ajratilgan  najasni,  yaxshisi,  ajratilgan  vaqtidan  bir  necha  soat
o‘tmasdanoq mikroskopiya qilish lozim. Xuddi shu tufayli quruq
axlatni tekshirish tavsiya etilmaydi.

319
Tuxumlarni  topish  uchun  boyitish  usullari  eng  samarali
hisoblanadi. Qator amaliy laborantlarning tuxumlar nativ surtma
usuli  bilan  yaxshi  topiladi  degan  fikri  asossizdir.  Preparatda
tuxumlar  sonining  ko‘p  bo‘lish  ehtimoli  bor  intensiv  invaziya
hollaridagina  bu  fikr  haqiqatga  to‘g‘ri  keladi.  Biroq  maxsus
tajribalarda  isbotlanishicha,  nativ  surtmaning  boyitish  usullari
zamonaviy modifikatsiyalariga qaraganda samaradorligi bir necha
marta past bo‘lishi mumkin.
Laboratoriya  tashxisining  samaradorligini  oshirish  uchun
tekshirishdan bir kun avval kechqurun kamaytirilgan dozadagi
(0,5—1 g) fenasalni 0,1 g surgi (purgen) bilan birga tayinlash
tavsiya etiladi. Tahlil uchun najas ertalab yig‘iladi. Fenosal tizma
strobilasini  yemiradi,  buning  natijasida  ko‘p  sonli  tuxumlar
ichak bo‘shlig‘iga tushadi va najas bilan ajraladi. Shunga ko‘ra,
ayniqsa, puxta tekshirish talab etiladigan hollarda (aloqada bo‘l-
ganlar orasida klinik ko‘rsatmalar bo‘yicha, davolashdan keyin
takroriy tahlilda) fenosal oldindan tayinlanishini tavsiya qilish
mumkin.
Laboratoriya  diagnostikasida  tuxumlarning  ajralish  davriy-
ligini hisobga olish zarur. Bunda tekshiriladigan odamda invaziya
intensivligi nechog‘liq kam bo‘lsa, tuxumlarning ajralish davo-
miyligi  shunchalik  qisqa,  bu  davrlar  orasidagi  pauzalar  esa
uzunroq bo‘lishi mumkin. Bundan kasalni bir marta tekshirishda
soxta manfiy natija olish ehtimoli ortadi. Bunda bemorlarning
40—50 % aniqlanadi, xolos. Shunga ko‘ra 10—15 kunlik oraliq
bilan uch marta tekshirish tavsiya qilinadi. O‘tkir bakterial di-
zenteriyali bemorlarda  shilimshiq  qon  aralash  najasda  pakana
gijja  tuxumlari  bo‘lmaydi  va  o‘tkir  hodisalar  bosilganidan  ke-
yingina aniqlana boshlaydi. Davolashdan keyin 6 oy mobaynida
o‘tkazilgan  takroriy  tahlillarda  (kamida  4—6  tahlilda)  najasda
pakana gijja tuxumlari topilmaganlar kasallikdan xalos bo‘lgan
deb hisoblanadi. Gimenolepidozning shiddatli hollarida dispanser
kuzatuvini bir yilgacha uzaytirish, nazorat tahlillar sonini esa
8—10 tagacha yetkazish tavsiya etiladi.
Profilaktikasi. Gimenolepidoz hamma joyda tarqalgan. Aksari
bolalar  zararlanadi.  Bolalar  va  ular  uyushgan  jamoa  xodimlari,
1—4-sinflardagi maktab o‘quvchilari yiliga bir marta laboratoriya
tekshiruvidan  o‘tkaziladi.  Aholi  o‘rtasida  gimenolepidoz  bilan
zararlanish  yuqori  bo‘lgan  (1  %  va  bundan  ko‘p)  joylarda  ko‘p
bolali oilalarning farzandlarini har yili rejali tekshirish tavsiya qilinadi.

320
Gimenolepidoz  bilan  kasallangan  bemorlar  aniqlanganda,
barcha  oila  a’zolari  tekshiriladi.  Davolash-profilaktika  tadbirlari
bolalar jamoalarida ham, invaziyali bemorlar oilalarida ham bir
vaqtning o‘zida o‘tkazilishi lozim. Sanitariya rejimiga qo‘yiladigan
talablarga  degelmintizatsiya  davrida  puxta  rioya  qilinishi  kerak.
Bolalarning  shaxsiy  gigiyenasi  ustidan  kuzatib  borish,  artib  to-
zalashni qunt bilan bajarish lozim. Hojatxonalar eshiklari va suv
oqizadigan  moslamalarning  dastalari,  tuvaklar,  umivalnik  jo‘m-
raklarini  dezinfeksiya  qiladigan  moddalar  hamda  qaynoq  suv
bilan yuviladi. Ajraladigan najasga xlorli ohak sepiladi yoki qay-
noq  suvda  bir  soatga  qo‘yiladi.  Bolalarga  yuvish  oson  bo‘lgan
o‘yinchoqlarnigina o‘ynashga ruxsat beriladi. Pakana gijja bilan
zararlangan  oziq-ovqat  korxonalari  xodimlari  davolanish  dav-
rida ishdan chetlatiladi.
Exinokokk
Tuzilishi.  Exinokokk  (Echinococcus  granulosus)  uzunligi
2—6  mm,  kengligi  0,6  mm.  gacha  yetadigan,  oq  rangli  mayda
sestoda. Tanasi hammasi bo‘lib 3—4 bo‘g‘imdan iborat, ulardan
faqat oxirgisi — eng yirigi yetilgan va 800 tagacha tuxum qo‘yadi.
Rivojlanish sikli. Exinokokk itlar, kamroq bo‘rilar ichagida
yashaydi. Tuxumlari va bo‘g‘imlari shu hayvonlarning najasi
bilan  birga  ajraladi  va  junini,  shuningdek  suv,  tuproq,  o‘t-
o‘lanlar, xonalar va kasal it tegadigan hamma narsalarni iflos-
lantiradi.
Tuxumlari tashqi muhitda birmuncha yaxshi saqlanadi. Suv
va ozuqa bilan ular qishloq xo‘jaligi hayvonlarining ichagiga tu-
shadi, u yerdan jigari va o‘pkasiga kiradi. Bu yerda lichinkalar
exinokokk pufaklariga aylanadi, ularning o‘lchami diametrda bir
necha mm. dan 30—40 sm.ga yetishi mumkin. Aksariyat bir hay-
vonning o‘zida jigar yoki o‘pkaning exinokokk  pufaklaridan  ko‘p
sonli zararlanishi kuzatiladi.
Pufak  rangsiz  suyuqlik  bilan  to‘lgan  va  o‘zida  exinokokk
«qumi»ni — juda ko‘p miqdordagi mayda pushtlar — boshcha-
lar  (skolekslar)  saqlaydi.
Itlarni molning zararlangan a’zolari bilan boqilganda, kasallik
itlarga ham yuqadi. Odamga kasallik uning tuxumlarini suv, ovqat
bilan  yutib  yuborganida  yoki  ularni  iflos  qo‘li  bilan  og‘ziga
tushirganida  yuqadi.  Agar  qo‘ylar  yoki  sigirlar  itlar  iflos  qilgan

321
yerda yotsa, tuxumlari molning juniga tushishi, u molni parva-
rish qilishda, sog‘ishda, jun qirqishda va boshqa holatlarda in-
sonning qo‘liga o‘tishi mumkin.
Ko‘pgina hollarda exinokokk invaziyasi bilan cho‘ponlar, sut
sog‘uvchilar, ovchilar, chorvachilik va qoramolchilik bilan shu-
g‘ullanuvchilar,  veterinariya  xodimlari,  teri,  mo‘yna  va  junlarni
qayta ishlash bilan bog‘liq bo‘lgan shaxslar hamda ularning oila
a’zolari zararlanadi.
Klinikasi. Exinokokk pufaklari odamning har qanday a’zosini
zararlantira  oladi,  biroq  hammadan  ko‘p  jigar  (75—80  %)  va
o‘pkaga (15—20  %  gacha)  shikast  yetadi,  bunda  exinokokkoz
kasalligi rivojlanadi.
Bemorda zararlangan a’zo, masalan, jigar asta-sekin kattala-
shib boradi. Jarayon jigarda joylashganda o‘ng qovurg‘alar ostida
og‘irlik sezgisi, og‘riq qayd qilinadi. Agar exinokokk kistasi jigar-
ning o‘ng bo‘lagida joylashgan bo‘lsa, og‘riq o‘ng kurak, o‘mrov
va yelka sohasida paydo bo‘ladi. Agar jarayon jigarning chap bo‘-
lagida  joylashgan  bo‘lsa,  bemor  ko‘ngil  aynishi,  epigastral  so-
hasida og‘irlik sezishidan shikoyat qiladi. Agar o‘pka zararlangan
bo‘lsa, bemorni ko‘kragidagi og‘riq, yo‘tal, nafas qisishi, ba’zan
qon tupurish bezovta qiladi.
Exinokokk pufagi bronxga, qorin yoki plevra bo‘shlig‘iga yorib
kirishi yoki yiringlatishi mumkin. Bu asoratlar juda xavfli va o‘limga
duchor qilishi ehtimol. Pufak yorilganda undagi skolekslar (pusht
boshchalari)  va  mayda  pufakchalar  qo‘shni  a’zolarga  tarqalishi
mumkin, keyinchalik bu pufakchalarning ko‘plab o‘sib ketishiga,
ya’ni kasallikning takrorlanishiga olib keladi. Buyrak, bosh miya
va boshqa a’zolar exinokokkozi o‘smali kasalliklar alomatlari bilan
kechadi.
Tashxisi.  Bemorga  klinik,  epidemiologik  tahlil,  instrumental
va immunologik tekshirishlar natijasiga asoslanib tashxis qo‘yiladi.
Shuningdek,  kasallikka  tashxis  qo‘yishda  gematologik,  allergik,
serologik,  rentgenologik,  ultratovush  yordamida  tekshirish  va
kompyuter  tomografiya  usullaridan  foydalaniladi.  Exinokokkoz
kasalligiga  uchragan  bemorlarning  qonida  taxminan  50  %  ho-
latlarda  eozinofil  tayoqchalarining  kamayishi  (10—25  %)  kuza-
tiladi. Kasoni reaksiyasi exinokokkoz kasalligida maxsus reaksiya
hisoblanadi.  Bu  reaksiya  exinokokkoz  kasalligida  89—90  %
holatlarda musbat natija beradi. Kasoni reaksiyasini qo‘yish uchun
0,2 ml exinokokk pufagidan olingan steril suyuqlikni qo‘l terisi

322
ichiga yuboriladi, bu suyuqlik yuborilgan joyda terining qizarishi
kuzatiladi, Kasoni reaksiyasi musbat sanaladi. Exinokokkoz kasal-
ligi tashxisida skoleksopretsipitatsiya, bentonit bilan flokulatsiya-
lash, IFA, RSK, RNT va boshqa serologik usullardan ham foy-
dalaniladi. O‘pka exinokokkozi rentgenogramma qilinganda, o‘p-
kada chegarasi aniq, tekis, sharsimon qorayish ko‘rinadi.
Jigar, taloq va qorin bo‘shlig‘idagi exinokokk pufagini aniqlashda
ultratovush tekshirish, bosh miya to‘qimasidagi exinokokk pufa-