O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

gini  aniqlashda  kompyuter  tomografiyasi  usuli  juda  qo‘l  keladi.
Ultratovush usuli exinokokk pufagining qaysi a’zoda joylashgani,
kasallikning qaysi bosqichda ekanligi, asorati, exinokokk pufagi-
ning  o‘lgan  yoki  tirikligini  aniqlash  imkonini  beradi.  Bugungi
kunda kompyuter tomografiya usuli exinokokkoz tashxisida qo‘l-
lanilayotgan eng zamonaviy usullardan hisoblanadi. Epidemiolo-
gik tahlilda bemorning shaxsiy yoki xizmatdagi itlar bilan aloqada
bo‘lganligi, shuningdek, kasbiy bog‘liqlik holati qayd etiladi.
Instrumental tekshirish usuli yordamida patologik o‘choqning
joylashgan o‘rni, jumladan uning hajmi, topografiyasi aniqlanadi.
Bunday  tekshirishlarga  rentgenologik  usul,  radioizotopli  usul,
ultratovushli tekshirish va laporaskopiya tekshirish usullari kiradi.
Immunologik  tashxislash  maqsadida  laboratoriyada  qonning
umumiy tahlili, serologik reaksiyalar — gemagglutinatsiya, lateks-
agglutinatsiya, enzim-nishonlangan antitelalar reaksiyasi va bosh-
qalar  qo‘llaniladi.
Qonning umumiy tahlilida ko‘pgina bemorlarda eozinofiliya
va ECHTning ortishi kuzatiladi. Serologik reaksiyalardan lateks
agglutinatsiya  reaksiyasi  texnik  jihatdan  eng  qulaydir.  U  bemor
uchun xavfsiz va o‘ziga xosdir. Reaksiyani qo‘yish uchun maxsus
sintetik  katronlateksdan  foydalaniladi,  uning  zarrachalari  an-
tigen — odam yoki qo‘ylarning exinokokk pufaklaridan olingan
suyuqlik adsorbenlanadi.
«O‘sma» yoki kistani tashxisi punksiya qilinganda, exinokokkoz
kasalligi bo‘lganda oq yoki sarg‘imtir rangli tiniq suyuqlik, pufak
yiringlab ketganda esa, yiring olinadi. Suyuqlikni sentrifugalash-
dan keyin cho‘kmani mikroskopiya qilinganda unda pardalarning
qoldiqlari,  ilmoqlar  va  skolekslar  topilishi  mumkin,  bularning
o‘ziga xos ko‘rinishi to‘g‘ri tashxis qo‘yishga yordam beradi.
Profilaktikasi. Profilaktik tadbirlar aholi o‘rtasida va hayvon-
larda olib boriladi. Tibbiy tadbirlar sifatida bemorlarga rentgeno-
logik va serologik tekshiruvlar qo‘llanilib yalpi ko‘rikdan o‘tka-

323
zish yo‘li bilan aniqlash, exinokokkozga shubha qilingan shaxs-
larni dispanserizatsiya qilish, sanitariya maorifi ishlari olib borish
juda muhimdir.
Qishloq xo‘jaligi hayvonlarini xonadonlarda so‘yishga va it-
larni molning zararlangan a’zolari bilan boqishga yo‘l qo‘ymaslik
kerak. Daydi itlarni yo‘qotish va xizmatdagilarni degelminti-
zatsiya qilish tavsiya etiladi.
Alveokokk
Tuzilishi.  Alveokokk  (Alveococcus  multilocularis)  o‘zining
tashqi  tuzilishi  bo‘yicha  exinokokk  solityorini  eslatadi,  undan
boshchasida ilmoqlarining kamroq miqdordaligi, jinsiy sistemasi
tuzilishidagi tafovutlar bilan ajralib turadi.
Lichinka stadiyasi exinokokkdan farqli ravishda bitta zich tu-
gunni tashkil qiladigan ko‘p sonli mayda pufakchalardan iborat.
Shunday  tuzilganligi  sababli  bu  parazit  alveolyar  yoki  ko‘p
kamerali nomini olgan. Bu juda mayda pufakchalarning hammasi
quyuq sarg‘ish-to‘q rangli massa bilan to‘lgan va skolekslar saqlaydi.
Rivojlanish sikli. Alveokokk tulkilar, kamroq  bo‘rilar va itlar
ichagida  yashaydi.  Lichinka  (ko‘p  kamerali  alveokokk  pufagi)
kemiruvchilar va ba’zan odam organizmida rivojlanadi. Yirtqich
hayvonlarga kemiruvchilarni yeganida yuqadi, kemiruvchilarga esa,
o‘z navbatida, yirtqichlarning najaslari bilan ajraladigan onkosfe-
ralar  (tuxumlar)ni  yutganida  yuqadi.
Odam bo‘ri, tulki terisini shilganda, unga ishlov bergandan yoki
itga yaqinlashgandan keyin tuxumlari iflos qo‘l orqali og‘izga tushga-
nida, shuningdek, ifloslangan mevalar, sabzavotlarni iste’mol qilganda
yoki ochiq suv havzalarining suvini ichganda yuqtirishi mumkin.
Klinikasi. Alveokokklar qo‘zg‘atadigan kasallik — alveokokkoz
jigarda g‘adir-budir zich o‘sma rivojlanishi bilan xarakterlanadi.
Jarrohlik usulida davo qilinadi.
Profilaktikasi.  Alveokokkoz  aksari  Sibirda,  Qozog‘istonning
shimoli-sharqida va mamlakatimizning shimoliy va o‘rta minta-
qasidagi qator boshqa joylarda uchraydi. Onkosferalar tashqi mu-
hitda uzoq vaqt saqlanadi.
Odamda kasallikning oldini olish uchun yirtqich hayvonlar terisiga
ishlov  berishda,  itlarni  boqishda,  mo‘yna  xomashyosi  bilan  ish-
lashda shaxsiy gigiyena qoidalariga amal qilish katta ahamiyatga ega.
Bemorlarni erta aniqlash maqsadida aholi yalpi tekshiruvdan o‘tkaziladi.

324
6.5. Nematodalar sinfi (Nematoda)
Nematodalar  xususiyatlari,  tuzilishi,  rivojlanish  sikli,  yuqish
yo‘llari,  qo‘zg‘atadigan  kasalliklari  bir-biriga  o‘xshamaydigan
yumaloq chuvalchanglardan iborat:
a)  ostritsa;
b)  askarida;
d)  qilbosh  gijja;
e) ankilostoma va nekatar;
f)  strongiloid;
g) trixinella va filyariylar.
Nematodalar (yumaloq chuvalchanglar)ga taalluqli gelmint-
lar cho‘ziq silindrik va segmentlanmagan tanachaga ega. Ular,
odatda, turli jinsli bo‘ladi. Rivojlanishi to‘g‘ri yo‘l bilan yoki xo‘-
jayinlar almashinganda ro‘y beradi. Nematodalar qo‘zg‘atadigan
kasallik guruhini nematodozlar deyiladi.
Ostritsa
Tuzilishi.  Ostritsa  (Enterobius  vermicularis)  —  uzunligi
0,5—1 sm.li, oq rangli kichikroq nematoda. Tanasining dum to-
moni o‘tkirlangan oddiy gijjadir.
Enterobioz qo‘zg‘atuvchisidir. Gijjaning narinasi (erkak zoti)
uzunasiga 2—5 mm, dumli uchi burama shaklida bo‘lib, kulikular
qanotsimon yon o‘simtalari, to‘rt juft jinsiy g‘udda bilan ifodala-
nadi.  Dumning  cheklangan  qismi  kesilgan.  Gijjaning  modinasi
(urg‘ochi  zoti)  9—12  mm  uzunlikka  ega.  Uning  dumi  uzun  va
tadrijiy toraytirilib bigizsimon o‘tkirlangan. Orqa teshigi esa dum
uchidan 2, 2 mm yuqorida joylashgan.
Mikroskopning kichik obyektivida ostritsaning oldingi uchida
kichikroq kengayma ko‘rinib turadi, qizilo‘ngach o‘ziga xos shar-
simon kengaymaga ega. Urg‘ochisining tanasida tuxumlari bilan
to‘lgan  bachadon  shu’lalanib  turadi.  Kishi  ostritsalarning  tuxu-
mini yutish natijasida uni o‘ziga yuqtiradi. Ichaklarda tuxumdan
jinsiy yåtilgan gijja paydo bo‘ladi, jinsiy qo‘shilish ham shu yårda
bo‘ladi. Urg‘ochi ostritsadagi tuxumlarning soni juda ko‘p bo‘lib,
bir  nåcha  o‘n  mingga  yåtadi.  Urg‘ochi  ostritsa  o‘zida  o‘stirgan
tuxumlari bilan birga yo‘g‘on ichakdan orqa chiqarish tåshigiga
o‘tib, orachiqning tårisiga va uning yonidagi to‘qimalarga tuxumini
qo‘yadi. Shu yårning o‘zida bir nåcha soat ichida butunlay voyaga

325
yåtadi.  Ostritsalar  kasalda  chidab  bo‘lmaydigan  qichish  paydo
qiladi, kasal orqa chiqarish tåshigining atrofini qashiydi va shu-
ning bilan birga tirnoqlarining orasiga o‘tkazib, qo‘lini yuvmasdan
ovqat yåganda og‘ziga yoki oziq-ovqat mahsulotlariga o‘tkazadi.
Shuning uchun entårobiozda (ostritsa bilan zararlanganlik) doimo
qaytadan o‘z-o‘ziga yuqtirish (autoråinvaziya) ko‘riladi, shuning
uchun ham buni qattiq turib davolash talab etiladi.
Ostritsalar kishida, avvalo, orqa chiqarish tåshigi atrofining
qichishi bilan ko‘rinib, buning natijasida u yårlarda yallig‘lanish
jarayonlari  (vulvovaginitlar)  va  nårv  siståmasining  turli  buzi-
lishlari  ro‘y  båradi.  Bundan  tashqari,  ular  ichaklarning  shilliq
qavatini  buzib  yallig‘lanish  jarayoni  paydo  qilishi  va  shunday
qilib  ikkilamchi  infåksiyaning  kålib  chiqishiga  sabab  bo‘lishi
mumkin. Ko‘p odamlar appånditsitning paydo bo‘lishiga ostritsa
sababchi  bo‘la  oladi,  dåb  hisoblaydi.  Entårobioz  kattalarda  va
ayniqsa, bolalarda juda ko‘p tarqalgan. Invaziya yuqishining oson-
ligi natijasida ostritsa bilan zararlanish ko‘pincha oila a’zolarining
hammasiga ham tarqaladi. Orqa chiqarish tåshigining shilliq qavati
atrofidan  mazok  va  tirnoq  oralaridan  matårial  olib  (ko‘pincha
tirnoq oralarida ostritsaning tuxumi topiladi), mikroskopda ko‘ril-
gan natijaga qarab, tashxis qo‘yiladi. Ba’zan ostritsa najas yuza-
sidan ham topiladi.
Entårobiozga qarshi kurash va uning profilaktikasi — santo-
nini va såra kombinatsiyasi, timol, naftalin bilan uzoq vaqt davo-
lashdan iboratdir. To‘g‘ri ichakka tushgan ostritsalarni måxanik
usulda huqna qilib tushirish kårak. Yangidan kasallanish xavfining
oldini olish maqsadida entårobioz bilan zararlangan oila a’zola-
rini  mumkin  qadar  bir  vaqtda  davolash  kårak.  Orqa  chiqarish
tåshigining atrofini yuvib turish, qo‘llarni va tirnoq oralarini toza
tutish kabi gigiyåna qoidalariga qat’iy rioya qilish lozim.
Qilboshning uzunligi 30—50 mm bo‘lib, buning ham askarida
va ostritsalarga o‘xshash o‘rtadagi xo‘jayini bo‘lmaydi. Qilbosh-
ning  tuxumi  odam  ichaklaridan  ajralib  chiqqandan  so‘ng  yana
uzoq vaqt tashqi muhitda, xususan, haroratga qarab 1—1,5 oy
suvda o‘sishi kårak.
Tashqi muhit sharoitida o‘sib yåtilgan bunday parazit tuxumini
odam suv, yuvilmagan sabzavot va h.k. bilan birga yutib zararlanadi.
Kishining  ichaklarida  tuxumdan  lichinka  chiqib,  voyaga  yåtib
ichakning shilliq pardasiga mahkam yopishib oladi, shuning uchun
ham uni najasda topib bo‘lmaydi. Shu bois uni yo‘qotish qiyin bo‘ladi.

326
Qilbosh umumiy intoksikatsiya holatlarini, nårv siståmasining
buzilishlarini,  anåmiya  va  ba’zan  ko‘richakning  yallig‘lanishini
paydo qiladi. Odamda qilbosh ostritsaga va askaridaga qaraganda ancha
kam uchraydi. Qilboshga najasda tuxumi topilishiga qarab tashxis
qo‘yiladi. Qilbosh bilan kurashni, asosan, askaridaga qo‘llangan usulda
olib boriladi, chunki bu parazitning biologik xususiyatlari (tuxum-
ning tashqi muhitda o‘sib yåtilishi) askaridaga o‘xshash bo‘ladi.
Qo‘llanishi  lozim  bo‘lgan  asosiy  tadbirlar  båmorlarni  zudlik
bilan davolash, tuproq va suvni odam najaslari bilan ifloslanishdan
saqlash va shaxsiy profilaktikaga rioya qilishdan iborat bo‘ladi.
Ankilostoma 10—13 sm uzunlikdagi qizg‘ish qurt bo‘lib, o‘rtadagi
xo‘jayini bo‘lmaydi. Tuxumi haroratning qanday bo‘lishiga qarab,
tuproqda bir nåcha kun ichida voyaga yåtadi. Ankilostoma tuxum-
larining voyaga yåtishi uchun tåmpåratura minimumidan tashqari,
tuproq ma’lum darajada fizik-kimyoviy xususiyatga ega bo‘lishi kå-
rak. Shuning uchun ankilostoma askarida va qilboshlarga o‘xshab
hamma yårda uchramay, ayrim joylardagina tarqalgandir. Tuproqda
harakatchan  va  kishi  tårisiga  kirib  olish  xususiyati  bois  lichinka
tuxumdan ajralib chiqadi. Shu asnoda qonga o‘tib undan yurak,
o‘pka orqali traxåya va halqumga, bu yårdan oshqozon-ichak traktiga
o‘tib, bu yårda voyaga yåtib, ingichka ichaklarda joylashib oladi.
Ankilostomalarning kishida kasallik paydo qiluvchi ta’siri zo‘r
bo‘lib, lichinka migratsiyasining qaysi stadiyada bo‘lishiga qarab,
turli simptomlar bilan ko‘rinadi. Tåriga kirib kuchli qichish bilan
kåchadigan  dårmatitlar  paydo  qiladi.  Ankilostomalar  o‘pkadan
o‘tishida qon quyilishi, bronxit va hatto o‘pka shishi paydo bo‘li-
shiga sababchi bo‘lishi mumkin. Ankilostoma ichaklarda joylashib
olganda oshqozon-ichak trakti funksiyasining buzilishiga, anåmiya
paydo  bo‘lishiga,  yurak  ishining  buzilishiga,  nårv  siståmasi  to-
monidan turli o‘zgarishlar kålib chiqishiga sabab bo‘lishi va hatto
o‘limga olib kelishi mumkin.
Ankilostoma  iqlimi  issiq  mamlakatlarda  tarqalgan.  Surxon-
daryo,Qashqadaryo, Xorazm viloyatlarida uchraydi.
Tashxis  najasda  ankilostomalarning  tuxumini  topishga  asos-
lanib  qo‘yiladi.  Ankilostomalarga  qarshi  kurash,  asosan,  tashqi
muhitsiz tuxumini o‘stirishi mumkin bo‘lmagan boshqa gijjalarga
o‘xshagan xaraktårga egadir, båmorlarni timol, to‘rt xlorli uglårod
bilan  davolanadi,  tuproq  va  suvni  najaslar  bilan  ifloslanishdan
saqlanadi. Bu parazit kishi organizmiga askarida, qilbosh va boshqa
dumaloq gijjalarga o‘xshab oshqozon-ichak trakti orqali o‘tmay,

327
tåri  orqali  o‘tishi  sababli  uning  shaxsiy  profilaktikasi  ankilos-
tomadan  butunlay  boshqacha  bo‘ladi.  Shaxsiy  profilaktika
quyidagicha  bo‘ladi:  ankilostoma  lichinkalari  bilan  zararlangan
tuproqning  ochiq  badanga  o‘tishining  oldini  olish  maqsadida,
badanni ochib yurmasdan, ust va oyoq kiyimlarini kiyib yuriladi.
oziga xos kasbli kishilar bu kasallikni yuqtirmasliklari uchun bu
tadbirlarga,  ayniqsa,  qattiq  rioya  qilishlari  kårak.  Ankilostomoz
yår  qazuvchi,  shaxtyor,  tog‘  ishchilari  va  boshqalarga  nisbatan
ko‘p  uchrashi  mumkin.
Shuning  uchun  bu  kasallik  tarqalishining  oldini  olish  maq-
sadida ishga olinganlar oldindan tåkshirib ko‘rilishi shart.
Trixinålla. 3—4 mm kattalikdagi kichik parazit, voyaga yåt-
gan gijja sifatida qisqa muddat ichida ichaklarda yashab, so‘ngra
o‘ladi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar limfa va qon oqimi bilan
muskullarga,  ko‘pincha  diafragma,  qovurg‘alar  o‘rtasidagi  mus-
kullarga, hiqildoq, bo‘yin, ko‘z muskullariga o‘tib oladi. Bu yår-
larda  lichinkaning  atrofida  biriktiruvchi  to‘qimadan  tuzilgan
kapsula paydo bo‘lib, uning ichida lichinka uzoq muddat shu holda
saqlanib qoladi. Bu hayvonning — xo‘jayinning go‘shtini boshqa
hayvon  yåganda,  uning  oshqozonida  kapsula  erib,  undan  aj-
ralib chiqqan lichinka voyaga yåtgan parazitga aylanadi. Shunday
qilib,  o‘sish  siklining  oxiriga  yåtishi  uchun  ikki  xo‘jayinning
bo‘lishi  shart,  ammo  ikkalasi  ham  bir  turdagi  hayvon  bo‘lishi
mumkin. Kalamushlar o‘ligini yåyuvchi cho‘chqalar va qushxona
qoldiqlarini  yåyuvchi  kalamushlar  ko‘pincha  shunday  xo‘jayin
bo‘ladi. Odam trixinålloz bilan zararlangan cho‘chqa go‘shtini ov-
qat uchun xom holda yoki kam pishirilgan holda istå’mol qilganda
kasallanadi.
Trixinållaning kishi organizmiga ta’siri juda yuqori. Kasallik
oshqozon-ichakning  buzilishi,  haroratning  ko‘tarilishi,  intok-
sikatsiya holatlari, muskullarda og‘riq, tifga o‘xshash holatlar bilan
ko‘riladi. Yuzning, ayniqsa, qovoqlarning shishishi xaraktårli simp-
tom  bo‘lib,  shunga  ko‘ra  ba’zi  bir  joylarda  buni  «shishgancha»
dåb ataladi. Kasallik  1/2 oy va undan ortiq davom etib, ancha foiz
låtallik båradi.
Trixinållyoz hamma yårda ko‘riladi, låkin ovqat uchun ko‘proq
cho‘chqa go‘shtini istå’mol qiladigan joylarda, ayniqsa, ko‘p uch-
raydi. Tashxisni klinik ko‘rinishi va qondagi o‘zgarishlarga (eo-
zinofiliya) asoslanib qo‘yiladi. Bu kasallik kishiga cho‘chqaning
trixinozli go‘shti orqali yuqadi, shunga asoslanib, unga qarshi ku-

328
rashni simptomatik davolash yo‘li bilan olib boriladi, våtårinariya-
sanitariya nazorati (qushxonalarda cho‘chqa go‘shtini nazorat
qilib  turish)  kuchaytiriladi.
Kasallik  sababini  aniqlash  uchun  trixinållyoz  kasalligi  bilan
og‘rigan  har  bir  båmor  epidåmiologik  tåkshirishdan  o‘tkaziladi.
Bundan  tashqari,  cho‘chqalar  kasallikni  kalamushlardan  yuq-
tirishining oldini olish tadbirlari katta ahamiyatga egadir. Dåra-
tizatsion tadbirlarni kång qo‘llash yo‘li bilan kalamushlarni yo‘-
qotish,  ularni  qushxonadan  chiqqan  tashlandiqlarga  yaqinlash-
tirmaslik trixinållyozning profilaktikasida katta rol o‘ynaydi.
Gålmintozlarning  umumiy  epidåmiologik  xaraktåristikasi.
Gålmintlarning  biologik  xususiyatlari  va  ularning  o‘sish  sikllari
hamda  parazitlarning  o‘rtadagi  va  oxirgi  xo‘jayini  bo‘la  oluvchi
hayvonlarning  har  xilligi  ular  måxanizmining  va  kishining  bu
bilan  zararlanish  sharoitlarining  turli-tuman  bo‘lishiga  sabab
bo‘ladi. Ularning epidåmiologik xaraktåristikasi va epidåmiyaga
qarshi  ko‘riladigan  tadbirlarning  bir-biridan  farq  qilgan  holda
turli-tuman  bo‘lishi  shundan  ma’lumdir.
Epidåmiologik  nuqtayi  nazardan,  avvalo,  o‘rtadagi  xo‘jayini
bo‘lmagan gålmintlar guruhini alohida ko‘rsatishga to‘g‘ri kåladi,
chunki ularning butun o‘sish sikli bir hayvon organizmida o‘tadi.
Bu guruhga ko‘pchilik dumaloq qurtlar va låntalilardan mitti såpån
kiradi. Yuqish manbayi odamdir. Gijjalarning tuxumi tamomila
kishi organizmida o‘sgan paytlarda, u båvosita båmordan yuqadi
(birinchi  kichik  guruh  —  mitti  såpån,  ostritsalar),  yoki  tashqi
muhitning turli obyåktlari — suv, tuproq, iflos oziq-ovqat mah-
sulotlari (sabzavot) orqali yuqadi. Ikkinchi kichik guruhga aska-
rida,  qilbosh,  ankilostoma  kiradi.  Yuqish  sharoitining  turlicha
bo‘lishi, birinchi kichik guruhda davolashdan tashqari, asosiy tad-
bir bo‘lib hisoblangan shaxsiy profilaktikaga, ya’ni shaxsiy gigiyånik
malakalarni oshirishga  katta ahamiyat bårish talab etiladi. Ikkinchi
kichik guruhda — kommunal-sanitariya tadbirlari, ya’ni tuproq va
suvni  najas  tushib  ifloslanishdan  saqlash  asosiy  tadbir  bo‘ladi.
Shaxsiy profilaktika ikkinchi kichik guruh uchun ikkinchi darajali
rolni o‘ynaydi, biroq parazitning qaysi yo‘l orqali kirishiga qarab,
shaxsiy  gigiyåna  tadbirlariga  rioya  qilinadi.  Ankilostomozda
qo‘llanilganidåk måxanik choralardan (maxsus kiyim) foydalaniladi.
Gålmintlarning epidåmiologik tomondan alohida bo‘lgan ik-
kinchi guruhiga o‘sish jarayonida o‘z xo‘jayinlar, ya’ni o‘zgartiruvchi
gålmintlar kiradi. Bu guruh ham ikki kichik guruhga bo‘linadi.

329
Birinchi kichik guruhga so‘ruvchilardan opistorxis, låntalilar-
dan kång låntås kiradi, tabiiy sharoitda kishining iqtisodiy-xo‘jalik
faoliyati  bilan  bog‘lanmagan  holda  yashaydigan  molluskalar
bularning o‘rtadagi xo‘jayini bo‘ladi. Bu gålmintlarga nisbatan asosiy
profilaktik  tadbir  quyidagilardan  iborat:  suv  havzalarini  kishi
najaslari  tushib  ifloslanishidan  saqlash,  kishining  zararlanishida
båvosita manba bo‘luvchi baliqlar istå’mol qilinganda sanitariya
nazoratini  kuchaytirish.
Ikkinchi kichik guruhga låntali gijjalardan cho‘chqa va buqa
solityori va dumaloq gijjalardan trixinålla kiradi. Bu gålmintlar-
ning o‘rtadagi xo‘jayini — go‘shtlari ovqat uchun istå’mol qilina-
digan uy hayvonlaridir. Shunga ko‘ra, bu gålmintozlarga qarshi
ko‘riladigan  asosiy  tadbir  våtårinariya-sanitariya  nazoratini  ku-
chaytirish, ya’ni hayvonlarga yuqishining oldini olish va qushxo-
nadan chiqqan go‘shtni nazorat qilib turishdan iboratdir.
Exinokokk birmuncha alohida xususiyatga ega. It bilan mu-
nosabatda bo‘linganda uning yuqish måxanizmiga muvofiq, shax-
siy gigiyåna tadbirlariga rioya qilish kårak. Bu parazit bilan ku-
rashda asosiy profilaktik choradir.
Gålmintozlarga  qarshi  kurashning  tashkil  etilishi.  O‘zbekistonda
gålmintozlarga qarshi kurash ishlariga juda katta ahamiyat båriladi.
Sanitariya-epidåmiologik  stansiyalar  va  umum  tibbiyot  tarmoqlari
amalga oshirilishi lozim bo‘lgan maxsus tadbirlar quyidagilardan iborat:
gålmintlar bilan zararlanganlikni aniqlash maqsadida ba’zan bir gu-
ruh  odamlarni  tåkshirish  (yoppasiga  yoki  oralatib)dan  o‘tkazish,
kasallarni hisobga olgan holda, laboratoriya nazorati ostida siståmatik
davolash,  o‘ziga  ayrim  sur’atda  yuqtiruvchi  ayrim  aholini  (bolalar
muassasalari, ayrim kasbdagi jamoalarda ishlayotgan kishilarni) va
gålmint kuchli tarqalganda jami aholini dågålmintizatsiya (sanatsiya)
qilish. Bu maxsus tadbirlardan tashqari, aholi orasida sanitariya maorifi,
sanitariya tomondan sog‘aytirish ishlari ham kuchaytiriladi.
6.6. Gijja kasalliklarida laboratoriya
tashxisining asosiy usullari
Najasni tekshirishning makroskopik usullari. Bu usul, asosan,
gelmintlarni  yoki  ularning  fragmentlarining  bo‘g‘imchalarini,
skolekslarini  va  sestodlarning  strobilasi  qismlarini  qidirishga
yo‘naltirilgan bo‘lib, faqat bemorning axlatida qo‘zg‘atuvchilarning
tuxumlarini  ajratmaydigan  yoki  tuxum  qo‘ysa,  kamdan  kam

330
uchraydigan  gelmintozlar  tashxisida  qo‘llaniladi  (enterobiozda
najasda ostritsalar, teniidozlarda sestodlar tugunchalari, tanachalari
topiladi). Bundan tashqari, davolashning samarasini aniqlashda,
diagnostik degelmintizatsiyada ham qo‘llaniladi (boshqa usullar
bilan aniqlab bo‘lmaydigan gelmintozlarga shubha bo‘lganda).
Najasda ostritsalar yoki sestodlarning proglotidlarini aniqlash
maqsadida  makroskopik  tekshiruv  uchun  olib  kelingan  najasni
ko‘z bilan oldindan ko‘rib chiqish lozim.
Òeniidozlarning  yanada  aniqroq  differensial  diagnostikasi
uchun diagnostik degelmintizatsiya paytida davolashning sama-
rasini aniqlash uchun eng oddiy usul — najasni suvda aralashtirib,
qora fotografik kyuvetda yoki qorong‘i fonda Petri idishida tek-
shirish tavsiya etiladi.
Najasda  gelmintlarni  aniqlash
Jarayon: gelmintlar yoki ularning fragmentlari, bo‘g‘imchalari
qorong‘i fonda yaxshi ko‘rinadi; najasni suvda aralashtirib qara-
ganda payqash mumkin.
Reaktiv: glitserin (30 % li eritmasi).
Maxsus  jihozlar:  lupa,  qora  fotografik  kyuvetlar  yoki  Petri
idishi, pinsetlar, preparoval ignalar.
Aniqlash  yo‘li:  najasni  yaxshilab  suvda  aralashtirib,  so‘ngra
yorug‘da alohida porsiyalar shaklida qora kyuvetlarda yoki Petri idishida
qorong‘i fonda sinchiklab tekshiriladi. Barcha shubhali ko‘ringan oq
tanachalar igna yoki pinset bilan chiqarib olinadi; gelmint fragment-
lariga  shubhali  bo‘lgan  katta  tanachalar  ikki  predmet  oynachasi
o‘rtasiga qo‘yib, lupa bilan tekshiriladi. Agar klinik belgilari mayda
gelmintlar yoki davolashdan so‘nggi sestoda boshchalari aniqlani-
shidan darak bersa, unda shubhali tanachalar glitserin tomchisida
lupa bilan, agar lozim ko‘rilsa, mikroskopda sinchiklab o‘rganiladi.
Mikroskopik  tadqiqot  usullari.  Bu  usul  (sifat  jihatidan  farq
qilish) gelmintlarning tuxumlari va lichinkalarini aniqlashga yo‘-
naltirilgan bo‘lib, tashxis maqsadida, davolash samarasini nazo-
rat  qilish,  shuningdek,  gelmintozlarga  qarshi  tadbirlar  majmua-
sini o‘tkazish darajasiga baho maqsadida qo‘llaniladi.
Laboratoriyalarda amalda keng qo‘llash uchun ustiga sellofan
plastinka qoplangan qalin surtma, ya’ni Kato usuli tavsiya etiladi.
Bu usul yalpi tekshiruvlar o‘tkazish uchun ham qulaydir, surtma
oldindan tayyorlanib, so‘ngra laboratoriyaga keltirilishi mumkin.

331
Gimenolepidoz  va  ankilo-
stomidozlar  o‘chog‘ida  Kato
usulida  tekshirishlar  o‘tkazish
paytida surtma yoritilgan zahoti
mikroskopik  tekshirish  o‘tka-
zish lozim.
Kato  bo‘yicha  ustiga  sellofan
plastinka qoplangan qalin surtma
usulida  najasdagi  gelmint  tu-
xumlarini  aniqlash.
Jarayon: glitserin bilan yori-
tilgan va yashil malaxit bo‘yog‘i
bilan bo‘yalgan fekaliyning qalin
surtmasida  gelmint  tuxumlari
ajratiladi. Reaktivlar: 3 % li yashil