O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi
Download 1.29 Mb. Pdf ko'rish
|
epidemiologiya va tibbiy parazitologiya
i
q s o b h s i q u Y it k e y b o i h c m a l r i B r a ll i m o q il a r O r a ll i m o - v o l n u k a Y r a ll i m o i h c - a z il a n a K n a g a m n a l u a g a y i s t a n o x t a j o h , r a l a h s h s a P q o r p u t - q i z O v o ,t a q ,t o v a z b a s v u s - a k e f e D t , a y i s h s i s u q a g a y i s t a z il a n a K n a l u n a g a m r a ll o k , a n o x t a j o h - a z il a n a K - l o k , a y i s t v u s , r a l t a q v o - q i z O y i h s i a M r a l m u y u b r a ll o Q - v o - q i z O , r a ll o q ,t a q - u b y i h s i a m r a l m u y Bazi turdagi mikroorganizmlar oz xojayini organizmi- ning bir necha organ va sistemalarida joylashishining epidemio- logik ahamiyati aniqlandi. Lekin bunday hollarda kasallik qoz- gatuvchilarining tur sifatida saqlanib qolishi asosiy joylashishi bilan bogliq boladi. Qozgatuvchilarning boshqa joylarda joy- lashishlari qoshimcha joylashish joyi, deb yuritiladi. Yuqish mexanizmi togrisidagi talimot kasallik qozgatuv- chilarining asosiy yashash muhitiga qarab, aniq ajratilmagan pay- tida ishlab chiqilgan edi. Shuning uchun zoonoz kasalliklar cha- qiruvchilarining yuqish mexanizmi odam organizmida joylashi- shiga qarab organilgan. Bu kasallik manbayi bilan kasallikka moyil organizm ortasida bilvosita va bevosita muloqot paytida amalga oshadi. Bir avlod ortasida gorizontal yuqish mexanizmidan tashqari, yuqumli agentning onadan bolaga homila davrida otish mexanizmi mavjud bolib, bu mexanizm vertikal yuqish mexanizmi, deb ataladi. Zooantroponoz kasallik qozgatuvchilarining yuqish mexa- nizmini korib chiqish uchun ularni ikki tabaqaga bolish lozim: 1) hayvonot dunyosi ichida tabiiy yuqish mexanizmini tamin- lovchi va shu bilan epizootik jarayonning uzluksizligini, parazit- ning tabiatda saqlanib qolishini taminlaydigan; 106 10-jadval Antroponoz kasallik qozgatuvchilarining aerozol yuqish mexanizmi h s it O i r a l h c i q s o b h s i q u Y i r a lt i o r a h s 1 2 3 i h c v u h s a t k il l a s a k i k o y r o m e B a d n a g r u t a d a f o s a m n i q a y n a li b , h s il o s a f a N h s i h s a l p a g i h c m a l r i B i h c m o t ( l o z o r e a ) i s a z a f s a f a N h s il o , h s i r i s k A l a t o y g n i n l o z o r e A o r d a y i h c m o t i s a z a f s a f a N h s il o i h c v u h s a t k il l a s a k i k o y r o m e B . 1 h s i r it q u y a d y o j n a g l o b i h c v u h s a t k il l a s a k i k o y r o m e B . 2 h s i n a l r a r a z n i y e k n a d n a g t e k a d i r a l a n o x a q h s o b g n i n o n i B . 3 h s i n a l r a r a z b i r it o i h c m a li k k I g n a h c ( l o z o r e a ) i s a z a f s a f a N h s il o h s il o b li s o h l o z o r e a il g n a h C h s i n a l r a r a z a d i h c i q s o b 2) odamlar uchun xos bir yoki bir necha mexanizm yordamida hayvonlar kasalliklarini chaqiruvchilar kasallikka moyil bolgan odam organizmiga tushib, uning kasallanishiga olib keladi. Kasallik chaqiruvchilarining tur saqlanib qolishi nuqtayi nazaridan, bu organizm «boshi berk kocha» sifatida boladi. Hayvonlar dunyosida kasallik qozgatuvchilar, asosan, fekal- oral, transmissiv va vertikal mexanizmlar orqali yuqadi. Kasallik eng kop fekal-oral mexanizm, kamroq hollarda esa, transmissiv va kontakt yol bilan yuqadi. Kasallik qozgatuvchilari bir organizmdan ikkinchi orga- nizmga yuqish omillari yordamida otadi. Kasallik chaqiruvchila- rining kasallik manbayidan moyilligi bolgan organizmga otishini taminlovchi tashqi muhit elementlari yuqish omillari, deb ataladi. Bunday omillardan bir nechasining yigindisi yuqish yollarini tashkil qiladi. Òashqi muhitning qator elementlari tabiatda tirik mavjudotlar va odamlar jamiyatidagi ozaro munosabatlar jarayonida ko- pincha epidemik jarayonning rivojlanishida ishtirok eta borib, 107 muayyan kasalliklar uchun maxsus omillar bolib qoldi. Òurli yuqish mexanizmlari uchun tiðik bolgan yuqish omillarini korib chiqamiz. Ichak yuqumli kasalliklaridagi fekal-oral yuqish mexanizmida eng kop ishtirok etadigan omillar: • suv (quduq, kol, ariq, daryo, ichimlik suvi, oqava va boshqa suvlar); • oziq-ovqat mahsulotlari, birinchi navbatda oqsil, uglevodli, suyuq va yarim suyuq mahsulotlar (sut, goshtli yoki baliqli ta- omlar, kremli tortlar, kotletlar, goshtli qiymalar), sabzavotlar, mevalar, non; • tuproq; • ifloslangan qol; • pashshalar; • turli xil uy-rozgor buyumlari. Havo-tomchi orqali yuqish mexanizmida yuqumli kasallik- larning yuqishi uchun havo-tomchi yoli universal omil hisob- lanadi. Yuqumli kasalliklarning aholi guruhlari ortasida tarqalishi. Har bir alohida kasallik turi malum hududda aholining turli guruhlari orasida bir xil tarqalmaydi. Masalan, Òoshkent shahrida A virusli gepatit kasalligi bilan 19891990-yillarda, asosan, yasli yoshidagi bolalar kasallangan. Shahar va qishloq aholisi ortasidagi kasallanish darajasi ham turlicha boladi. Kasallanish korsatkichlaridagi farq turli kasb- dagi kishilar ortasida bolib, asosan, jamoalarning uyushgan va uyushmaganligiga bogliq boladi. Yuqumli kasalliklar tarqali- shiga kommunal xojalik va sanitariya-gigiyena sharoitlari hamda boshqa omillar tasir qiladi. Aholining turli guruhlari orasida ka- sallik korsatkichlarining har xil bolishi har bir guruhga tegishli odamlar turli darajada kasallik yuqtirish xavfi ostida bolishi va odamlar orasida kasallikka moyillikning turlicha bolishi bilan ham tushuntiriladi. Masalan, qizilcha bilan, asosan, bolalarning kasallanishi infeksion-immunologik munosabatlar bilan izohla- nadi. Faolligi yuqori bolgan aerozol yuqish mexanizmi odam- larning bolaligida qizilcha bilan kasallanishiga sabab boladi. Ka- sallikni boshidan kechirgandan song qoladigan immunitet tu- fayli katta yoshdagi odamlar bolalar bilan birga kasallik yuqtirishsa ham, ular kasallanmaydi. Dizenteriya kasalligida bolalarning 108 kasallik yuqtirish xavfi yuqori boladi. Chunki katta yoshdagi ki- shilarga kasallik faqat fekal-oral mexanizmi orqali yuqsa, bola- larga esa, yaqin muloqotda ham yuqadi. Yuqumli kasalliklarning turli guruhga tegishli aholi ortasida turlicha tarqalishini tushuntirishda malum kasallikda epidemik jarayonning biologik rivojlanishini va aholi guruhi ahvolini ifo- dalovchi shart-sharoitlarni hisobga olish kerak boladi. fekal-oral aerozol transmissiv muloqot vertikal obligat- transmissiv fakultativ- transmissiv notransmissiv sapronozlar Antroponozlar Zoonozlar Sapronozlar 2-chizma. Yuqumli (parazitar) kasalliklar qozgatuvchilarining filogenetik va ekologik yaqinliklari tasnifi. ↓ Infestatsiyalar Gelmintozlar Protozoolar Mikozlar Spiroxetozlar Bakteriozlar Rikketsiozlar Virusli infeksiyalar Mikoplazmalar 109 Bazi yuqumli kasalliklarda epidemik jarayonning biologik rivojlanishidagi farq tufayli aynan bir guruhga tegishli aholi boshqa guruhdagi aholiga nisbatan koproq kasallanishi mumkin. Yuqumli kasalliklarning vaqt boyicha taqsimlanishi. Yillar mobaynida kasallanishning yillik miqdoriy korsatkichlarda ifoda- lanishi kasallanishning kop yillik ozgarishi deyiladi. Epidemik jarayonning oziga xos xususiyatlaridan biri kasallanishning vaqt boyicha turlicha taqsimlanishi. Kasallanishning vaqt boyicha turli xil taqsimlanishi profilaktikasi uchun samarali tadbirlar otka- zilmaydigan kasalliklarda yaqqol namoyon boladi. Kasallanishning kop yillik ozgarishi uchun epidemik anana, davriylik (sikl) va epidemik kotarilish va tushish xosdir. Epidemik anana. Kasallanishning kop yillik ozgarishida epidemik jarayon jadalligi ozgarishidagi asosiy yonalish epidemik anana, deb ataladi. U kasallanishning osishi, kamayishi va mo- tadil (barqaror) bir darajada turishini korsatadi. Epidemik anana- ning uch korinishi epidemik jarayonni boshqaradigan rivojla- nish sharoitini epidemiyaga qarshi tadbirlar otkazish bilan bogliq holda namoyon qiladi. Kasallanishning davriyligi. Epidemik jarayonning kop yillik ozgarishida doimiy ravishda malum oraliq bilan epidemik ja- rayon davriyligining qaytarilib turishi kasallanishning davriyligi, deb ataladi. U yoki bu turdagi yuqumli kasalliklarning eng kop tarqalgan yillari keyingi kasallik kam uchragan yillar bilan alma- shinib turadi va bu davr qayta boshlanadi. Davriylik barcha yuqumli kasalliklarga xos xususiyatdir. Davriylikning osish va kamayish davrlari turli kasalliklarda turlichadir. Kasallanishning osishi va kamayishi orasidagi yillar 25 yildan 515 yilgacha va bundan kop muddatlarga togri keladi. Epidemik jarayon kechishining davriyligi havo-tomchi mexanizmi bilan yuqadigan antroponoz kasalliklarda yaqqol korinadi. Bu hol infeksionimmunologik munosabatlar tufayli yuzaga keladi. Kasallanish yuqori darajada bolganida aholi ortasida immu- niteti bolgan qatlam yuzaga keladi. Bu immunitet kasallanishning kamayishiga olib keladi. Yangi tugilib voyaga yetgan avlodda immunitet bolmaganligi sababli kasallanish kopaya boshlaydi. Lekin kasallanishning davriyligini faqat shu omillar bilan tushun- 110 tirish kifoya qilmaydi. Epidemiologik davriylikni parazitar tizim- ning oz-ozini boshqarishi togrisidagi nazariya aniqroq qilib tu- shuntirib bera oladi. Kasallanishning mavsumiyligi. Yilning malum bir davrida kasallanishning doimiy ravishda kotarilib turishi yoki paydo bolishi mavsumiy kasallanish, deb ataladi. Kasallanishning mav- sumiyligini tushuntirib berish uchun bir necha taxminlar taklif qilingan. Unga kora, mavsumiylikka kasallik chaqiruvchilari virulentligining mavsumiy oshib turishi, boshqa taxminga kora esa, odamlar organizmi rezistentligining mavsumiy pasayishi bilan tushuntiriladi. Uchinchi xil taxminga kora, kasallanish dara- jasining yil davomida ozgarishi yuqish mexanizmining faolla- shishi bilan izohlanadi. Kasallik qozgatuvchilari yuqish mexanizmining faollashishi epidemik jarayon tabiatidan kelib chiqadi. Bu xususiyat, ayniqsa, chivinlar, kanalar, iskabtoparlar orqali yuqadigan transmissiv ka- salliklarda yaqqol korinadi: kasallanish mavsum turidagi kasallik tashuvchilarning faolligi oshishi bilan kopayadi. Fekal-oral yuqish mexanizmi ichak kasalliklari uchun yozgi, havo-tomchi mexanizmi bilan yuqadigan aerozol kasalliklar uchun qishki mavsumiylik xosdir. Bu xil yuqish mexanizmli turli xil yuqumli kasalliklar mavsumiyligi har xil boladi. Agar bir xil yuqish mexanizmli kasalliklar uchun bir xil umumiy mavsumiy omil tasir qiladigan bolsa, bu kasalliklar mavsumiyligining har xil bolishi kasallikning yashirin davri, yaqqol namoyon belgilar bilan kechadigan turlari nisbati, kasalliklarning kasallik qozgatuvchilarini tashqi muhitga chiqarish davri kabi sharoitlarga bogliq boladi. Kopincha mavsum davrida kasallik qozgatuvchilarining yuqish mexanizmi faollashishi mikroorganizmlar virulentligining oshishi va aholining immunologik tuzilishidagi ozgarish bilan mos ravishda amalga oshadi. Bu hol aerozol yuqish mexanizmli kasal- liklar uchun xosdir. Uzoq davrgacha bu xildagi kasalliklarning yilning sovuq davrida mavsumiy kopayishi shamollash tufayli organizm reaktivligining pasayishi bilan boglab kelindi. Keyin- chalik bu mavsumiy kasallik odamlarning yopiq binolarda uzoq vaqt birga bolishi va kasallikning yuqishi hamda yuqish mexa- nizmining faollashishi bilan tushuntirildi. Bu masala yanada 111 chuqurroq organilganda, odamlarning «aralashib ketish» omi- lining ahamiyati borligi aniqlandi. Kasallikka chalingan va unga moyil bolgan odamlarning ara- lashib ketishida kasallik chaqiruvchilari faqat bir kishidan ikkinchi kishiga otib qolmay, balki uning virulentligi ham oshadi. Bu esa, kasallikning (manifest) belgili shakli kopayishiga va yuqish mexa- nizmi faollashishiga olib keladi. Shunday qilib, yuqumli kasalliklar mavsumiyligi yilning malum bir davrida doimiy ravishda qaytarilib turuvchi ijtimoiy va tabiiy hodisalarning yuqish mexanizmini faollashtiruvchi tasiri natijasidir. Kopincha kasallikning yuqish mexanizmi faollashishi kasallik qozgatuvchilarining virulentligi oshishi va organizmning kasallikka moyilligi ozgarishi bilan bogliq boladi. U yoki bu turdagi yuqumli kasallik yilning malum davrida epidemik ravishda kotarilib turishi odamlar kasallanishi uchun yetarli sharoit yaratuvchi ijtimoiy va tabiiy-biologik shart-sha- roitlardan hisoblanadi. Masalan, kanalizatsiyaning buzilishi va ichimlik suviga qoshilib ketishi, oziq-ovqat tayyorlash bilan bog- liq bolgan ishlarga ichburug kasalligi tashuvchisining tushib qolishi va boshqalar bunga misol bola oladi. 6-rasm. Ichak solityorining tarqalishi: 1 sigir; 2 oraliq xojayin; 3 solityor; 4 odam. 1 2 3 4 112 1. Emlash vositalarini organizmga kiritish usullarini bayon eting. 2. Dezinfeksiya, dezinseksiya, deratizatsiya nima? 3. Sterilizatsiya nima? 4. Immunitet deb nimaga aytiladi? 5. Sanitariya maorifi ishlari qaysi usullarda olib boriladi? 6. Aholini epidemiyadan himoya qilishning tashkiliy tuzilmasi nimalardan iborat? 7. L.V. Gromashevskiy yuqumli kasalliklarni necha guruhga boladi? 8. Infeksion kasallik deb nimaga aytiladi? 9. Parazitizm qonuniyatlari nimalardan iborat? 10. Yuqumli kasalliklarning yuqish mexanizmlari necha davrni oz ichiga oladi? ? NAZORAT SAVOLLARI 113 II bolim XUSUSIY EPIDEMIOLOGIYA 114 2-bob. ICHAK INFEKSIYALARIGA QARSHI EPIDEMIOLOGIK CHORA-TADBIRLAR 2.1. Ich terlama Ich terlama va paratif A, B ichak infeksiyalari guruhiga kirib, ularning chaqiruvchilari salmonellar turiga, ichak bakteriyalari oilasiga mansubdir. Òarqalishi. Ich terlama va paratiflar qadimiy kasalliklar bol- sa-da, ularning tarqalishi XIX asrda malum bolgan. Bu davrga kelib, klinik shifokorlar ich terlama bilan boshqa isitmali kasal- liklarning farqiga yetadigan bolib qolishdi. Parazitlarni chaqiruvchilari togrisidagi aniq malumotlar XX asrda malum boldi. XIX asrda ich terlama kasalligi avj olib rivojlana boshladi. Buning asosiy sababi shaharlarda mar- kazlashtirilgan suv shoxobchalari, kanalizatsiya yoqligi, sanitariya- gigiyenik sharoitning yomonligi edi. Kopgina shaharlarda ich ter- lama oddiy hol bolib qoldi. Ich terlamaning katta epidemiyalari XIXXX asr ikkinchi yarmida urush olib borayotgan davlatlarda kuzatildi. Masalan, qoshni Òojikistonda 19961997-yillar da- vomida minglab ich terlama bilan kasallanganlar royxatga olinib, epidemiyaga qarshi chora-tadbirlar belgilandi. Olim korsatkichi. Otgan 100 yillikda ich terlama kasalligidan olganlar (epidemiya vaqtida) 2530 % ni tashkil qildi. Bu kor- satkich otgan asrning 30-yillariga kelib 10 % ni tashkil qildi. Hozirgi kunda, yani antibiotiklarni ishlatish davrida, bu korsat- kichlar keskin kamayib ketdi. Ozbekistonda ham ushbu kasallik- lar uchrab, Qashqadaryo, Sirdaryo, Jizzax, Surxondaryo viloyat- larida koproq royxatga olingan, lekin olganlar qayd qilinmagan. Yevropa va Amerika davlatlaridagi har 100000 aholiga 0,10,7 % olim korsatkichi togri keladi. Epidemiologiyasi. Salmonella guruhi harakatchan, grammanfiy bakteriyalar bolib, uzunligi 1 mkm.dan 3 mkm.ga yetadi, eni 0,5 mkm.dan 0,06 mkm. gacha. Morfologiyasi boyicha bir-biri- dan farq qilmaydigan mikroorganizmlardir. Ich terlama kasalligi 115 chaqiruvchisi tashqi muhit sharoitlariga chidamli hisoblanadi va odam organizmidan tashqarida ham uzoq muddatda oz hayotini davom ettiradi. Muzlatganda bir necha oylab yashaydi, 25°C haroratda 2 soat yashaydi. Axlatda 5 kundan 30 kungacha, chi- qindi oralarida 30 kundan 50 kungacha, choyshabda 2 hafta- gacha, jun matolarda 80 kungacha, pol tirqishlarida bir necha oylab yashaydi. Òurib qolgan suvlarda yarim yilgacha, qaynatilib sovitilgan suvlarda bir yilgacha, quvur suvlarida uch oygacha ha- yot kechiradi. Eng yaxshi yashash muhiti oziq-ovqat mahsulotlari hisoblanadi. 18°C da rivojlanish xususiyatiga ega. Kasallik manbalari. Ich terlama manbalari kasal, rekonva- lessentlar va surunkali bakteriya tashuvchilari hisoblanadi. Ka- sallik chaqiruvchilari organizmlarning axlat, siydik, qusuq hamda emizuvchi ayollarning suti orqali tashqi muhitga tushadi. Ich terlama tayoqchalari kasalligi 123-haftalari 5076 % gacha axlat orqali chiqadi. Siydikdan kech muddatlarda 30 % kasallardan chiqadi. Eng asosiy manba surunkali bakteriya tashuvchi hisoblanadi. Otish yollari va omillari. Otish yollari xilma-xil bolib, suv, oziq-ovqat mahsulotlari, qol, idish-tovoqlar, bemor axlati va chi- qindilari bilan ifloslangan narsalar orqali otadi. Epidemiologik xususiyatlari 1. Yosh tanlashi. Bir necha on yillar ilgari ich terlama bilan yoshlar kasallanardi. Masalan, XIX asrning oxirida Peterburgda 71,6 % ni 1519 yoshdagilar tashkil qildi. Olganlardan 1,81 marta kop erkaklar olimini tashkil etdi. Hozirgi kunda ham yosh bolalarning kasallanishi royxatga olinmoqda. Klinikasi. Yashirin davri 7 kundan 25 kungacha, aksari 14 kun davom etadi. Kasallik kechishi davomida quyidagi davrlarni oz ichiga oladi: A. Prodromal davr, yani birlamchi belgilar paydo bolish davri. B. Kasallik belgilarining rivojlanish davri. D. Kasallik belgilarining avj olish davri. E. Kasallik belgilarining sonish davri. F. Kasallikdan sogayish davri. Har bir davrning oziga xos xususiyati bolib, kasallikning klinik kechishini izohlab beradi. Profilaktikasi: • sanitariya-gigiyenik tadbirlar; • suv taminoti suv quvurlarini kengaytirish; 116 • oziq-ovqat korxonalarida sanitariya madaniyatini oshirish; Download 1.29 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling