O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus

MARC formatlarining tarixi, shakllanishi, ahamiyati

Mustaqillik yo‘lidan sobitqadamlik bilan ilgari borayotgan mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy va iqtisodiy sohalarda ham jahon talablari darajasida rivojlanishda ko‘zga tashlanmoqda. Ayniqsa, kelajagimizni belgilab beruvchi, mamlakatimiz istiqbolini yaratuvchi yoshlarning ta’lim va tarbiyaviy tizimidagi islohotlar muhim ahamiyatga ega. „Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi“ va „Òa’lim to‘g‘risida“gi Qonunda, madaniyat va ma’naviyat sohasidagi qator hujjatlarda belgilab berilganidek, ta’lim tizimida sifat bosqichi amalga oshirilmoqda. Òurli yo‘nalishlarda o‘quv adabiyotlari yaratish yo‘lga qo‘yildi. Zamon talablaridan kelib chiqqan holda kutubxonachi-bibliograflarni tayyorlash sohasida ham zarur adabiyotlar yaratilmoqda. Kutubxonalarda kutubxona-axborot tizimini yaratish va bunda jahon tajribalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Bu esa kutubxonalar ish jarayonining kengayishiga, globallashuviga, ish sifatining oshishiga, olib keldi. Mamlakatimizda 25 dan oshiq yirik kutubxonalar xalqaro formatlar asosida ish olib bormoqda, elektron katalog yaratish jarayoni amalga oshirilyapti. Kitob berilishi, kutubxona fondini butlash, kitobxonlar hisobi avtomatlashtirilgan shaklga o‘tdi.

Zamonaviy axborotlar texnologiyasi tizimida MARC formatlarning o‘rni katta. MARC formatlar bibliografik ma’lumotlarni mashinada o‘qishga asoslangan standartlardir. Kutubxonalar axborot tizimida MARC formatlar kutubxonada mavjud an’anaviy kataloglardagi bibliografik yozuvlarni, ayniqsa, ana shu kataloglar kartochkasiga sig‘may qolgan kengroq ma’lumotlarni mashinada o‘qiy olish imkonini beradi. Yana bir xususiyati shundaki, bunday formatlar vositasida ko‘plab mamlakatlar orasida bibliografik ma’lumotlarni almashish, bir mamlakat ichida va xalqaro miqyosda axborot almashuv tizimini va yig‘ma kataloglarni yaratish imkonini beradi. Eng asosiysi, xalqaro MARC formatlar kommunikativ aloqa vositasi hamdir. Uni qo‘llashning maqsadi va vazifalari ana shu xususiyatlaridan kelib chiqadi. Demak, u mashinada o‘qiladigan katalog bo‘lib, Machine-Readable Catalogue yoki CatalogingMARC deb yuritiladi. Uning asosiy maqsadi kutubxona fondida mavjud adabiyotlar haqidagi bibliografik ma’lumotlarni kompyuterdagi maxsus dastur asosida mashinada o‘qishga asoslangan shaklini yaratishdan iborat. 1960- yildan boshlab mashinada o‘qiladigan yozuvlarni yaratish imkonini beruvchi kompyuterlarga ega bo‘lgan AQSHning Kongress kutubxonasi bibliografik ma’lumotlarning mashinada o‘qiladigan shaklini yaratish g‘oyasini ilgari suradi. Bevosita kataloglardagi kartochka yozuvlarini kompyuterga ko‘chirish iloji yo‘q edi. Buning uchun kompyuterda shu ma’lumotlarni kiritishning maxsus tizimi yaritilish zarur bo‘lib qoldi. Bunday murakkab vazifani hal etish uchun Kongress kutubxonasi 1965 —66- yillarda loyiha ishlab chiqadi va uni MARC1 deb ataydi. Uning maqsadi bibliografik tavsifni mashinada o‘qiladigan shaklga keltirish. Loyihaning ishtirokchilari AQSH, Kanadaning 16 ta yirik kutubxonalari va Britaniya muzeyi kutubxonasi edi. Tadqiqot va tajriba ishlari Buyuk Britaniyada amalga oshirildi. Bu ish bilan parallel holda Britaniya milliy bibliografiyasi Kengashi BNB MARC nomi bilan loyiha yaratdilar. Uning vazifasi mashinada o‘qiladigan ma’lumotlarni Britaniya milliy bibliografiyasi nashrlarini tayyorlash va nashr etish jarayonida qo‘llashdan iborat edi. Bir vaqtning o‘zida yaratilgan bu ikki loyiha bundan keyin MARC II formatini yaratishda Amerika va Angliya hamkorligining poydevori bo‘lib qoldi. Bu format MARC formatidan kommunikativ aloqa vositasi sifatida foydalanishga qaratildi. MARC II formatiga yuklatilgan mas’uliyat ko‘p yillar davomida o‘zida qoldirildi va u hujjatlarning hamma turlari haqidagi bibliografik ma’lumotlarni berishga, turli xil kutubxona-axborot vazifalarini bajarishga, kataloglashtirishga va undan turli avtomatlashtirilgan tizimlarda foydalanish imkonini yaratishga qaratilgan. Mashinada o‘qiladigan kataloglarni yaratish bo‘yicha mamlakatlar o‘rtasidagi hamkorlikka qaramay, MARC formatlarning ko‘plab variantlari paydo bo‘ldi. Buyuk Britaniyada UKMARC, AQSHda USMARC, fransuz tilida so‘zlashuvchilar —

Fransiya, Belgiya va Shvetsiyaning fransuz tilida gaplashuvchi qismi uchun INTERMARC yaratildi. 1970- yillarga kelib, MARC formatlarning soni 70 dan oshdi. Ular orasida Kanadada CANMARC, Finlandiyada FINMARC, OCLC—Onlayn kompyuter kutubxonachilik markazi va boshqalar yaratildi. Ular uchun USMARC asosiy negiz — baza bo‘lib xizmat qiladi. Milliy formatlarning ko‘plab yaratilganiga sabab milliy qoidalar va tafovutlardir. Natijada turli xil formatlarda va turli xil tizimda axborot almashayotgan ish murakkablashdi. Formatlar o‘rtasidagi nomuvofiqlikni yo‘qotish uchun IFLA darajasida xalqaro vositachi format yaratishga qaror qilindi, bu format UNIMARC nomi bilan 1977-yilda maxsus ishchi guruhi tomonidan yaratildi va u „universal MARC“ deb ham yuritiladi. Ishchi guruhi tarkibiga AQSH Kongressi Kutubxonasi vakillari va boshqa davlatlardan mutaxassislar kiritildi.

MARC formatlarning turlari, milliy formatlar

1970- yillardan Rossiyada MARC formatlar yaratish bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari 3 bosqichda boshlandi. 1-bosqichda bibliografik yozuvlarning yagona formatini yaratish avtomatlashtirilgan kutubxona-axborot tizimlarining texnologik asosi sifatidagi imkoniyatlari o‘rganilgan. 2- bosqichda tadqiqot natijalari Davlat ilmiy-ommabop texnika kutubxonasi va boshqa kutubxonalarda tajriba tariqasida sinab ko‘rilgan. 3-bosqichda kutubxona mutaxassislari kommunikativ format uchun davlat standartlari va MDH doirasida xalqaro formatlar ishlab chiqishga jalb qilingan. 1970 — 1972- yillarda Davlat ilmiy-ommabop texnika kutubxonasida tuzilgan 30 dan ortiq kutubxona va informatsion tashkilotlar mutaxassislarni birlashtirgan ishchi guruhi tomonidan „Magnit lentasida bibliografik yozuvlarning kommunikativ formati“ va formatni to‘ldirishga mo‘ljallangan „Bibliografik yozuvlarning mashina oldi formati“ tuzilishi uchun Davlat standartlari loyihalari tayyorlandi. Kommunikativ formatdagi yozuv tuzilishi tasviri 2709 xalqaro standartga mos edi. Mashina oldi formatini to‘ldirish ma’lumotlar elementlarini aniqlash va ularni uch belgili kodlashtirish darajasiga keltirildi. Kommunikativ format to‘ldiruvchisini ishlab chiqishda chet el tajribalari, xususan, MARC formatlar oilasiga kiruvchi USMARC formati o‘rganildi. 1990- yildan boshlab Rossiya bozorida avtomatlashtirilgan kutubxona-axborot tizimlari AIBS „MARC-NPO Informsistema va Moskva Davlat universitetining mahsuloti „Biblioteka“ning paydo bo‘lishi bilan USMARC formati Rossiyada tatbiq qilina boshlandi. Formatlarni o‘rganish va tatbiq qilish ilgari ham bo‘lgan, ammo ularni real tatbiq qilish yuqorida keltirilgan avtomatlashtirilgan kutubxona-axborot tizimlarining yaratilishi bilan bog‘liq. Ishlab chiqilayotgan formatlar Xalqaro standartlar va Rossiyadagi standartlar hamda qoidalarga mos kelishi zarur. Bunday talablarning bajarilishiga USMARC va UNIMARC formatlari javob beradi. Òahlillar natijasida UNIMARC formati Rossiya milliy formatini yaratish uchun asos qilib olindi. Uch bosqichda Rossiya milliy formati ustida ish olib borildi. 1- bosqichda avtomatlashtirilgan kutubxona-axborot tizimining texnologik asosi sifatida bibliografik yozuvlarning yagona formatini tashkil etish imkoniyatlari o‘rganildi. 2- bosqichda Rossiya Davlat xalq ilmiy-texnika kutubxonasi va boshqa kutubxonalar uchun o‘tkazilgan tadqiqot ishlarining natijasi va uning qo‘llanishi darajasi o‘rganildi. 3- bosqich kommunikativ formatning davlat standartlarini ishlab chiqish va belgilangan dastur doirasida xalqaro formatni ishlab chiqishda ishtirok etishdan iborat bo‘ldi. Kommunikativ format yozuvlari va ularning tuzilishi ISO 2709 sonli Xalqaro standartga mos keltirildi.

1990- yil boshlarida UNIMARC va USMARC xalqaro formatlarini amaliyotga kiritish jadallashdi. Shu munosabat bilan Rossiya kutubxonalarining kutubxonachilik kooperatsiyasi va bibliografik axborot almashuvning xalqaro tizimiga kirib borishini tezlatish maqsadida UNIMARC bo‘yicha asosiy materiallarni rus tiliga o‘girish sohasida ish olib borildi. 1995-yil oktabrida Rossiya milliy formatini yaratish to‘g‘risida qaror qabul qilindi va u RUSMARC deb nomlandi, bu format 1994- yilgi UNIMARC asosida tahrir qilindi. Bu format IFLAning xalqaro qo‘mitasi tomonidan milliy format sifatida rasman tan olingan va ro‘yxatga olingan. Rossiya Federatsiyasi Madaniyat vazirligining 1998- yil 27.01 45-sonli buyrug‘i bilan kutubxonalarda axborot almashinuvi uchun majburiy qo‘llanuvchi format sifatida kiritildi. 2000- yil 29- fevraldagi 139- sonli buyruqda bu formatni Rossiya Federatsiyasi Madaniyat vazirligi tasarrufidagi kutubxonalar uchun avtomatlashgan kutubxona-axborot tizimini ishlab chiqish va amaliyotda qo‘llash uchun majburiy deb ko‘rsatildi. Rossiya Milliy kutubxonasi ana shu format asosida kataloglashtirish ishlarini olib boradi. „Libnet“ nomi bilan yuritiluvchi milliy axborotbibliografiya Markazi RF Madaniyat vazirligining qo‘llab quvvatlashi bilan ikkala milliy kutubxona tomonidan ta’sis etilgan va u mamlakatda davr talabi darajasida korporativ kataloglashtirishni olib boradi. Markazning ishi ham RUSMARC formatida olib boriladi. Rossiyaning turli hududlarida RUSMARCni qo‘llovchi, axborot almashuv formati hamda kataloglashtirish formati sifatida boshqa formatlar ham yaratildi. Bular ORAC-GLOBAL (DIÒ-M, Moskva), RUSLAN (SpbGU, Sankt-Peterburg) va boshqalar. Bundan tashqari, jahonning ko‘pgina yirik va rivojlangan mamlakatlari ham o‘zlarining formatlarini yaratishga harakat qildilar va yaratdilar. Shulardan biri Kanada davlatidir. Kanadada xalqaro formatlarni o‘rganish maqsadida tashkil topgan ishchi guruhi o‘zlaridan avval tuzilgan bir qancha formatlarni o‘rganib, tahlil qilib, USMARC asosida unga qo‘shimcha maydon va maydonosti chiziqlarini kiritgan holda CANMARCni yaratdilar. Kanada 2 ta davlat tiliga (ingliz va fransuz) ega bo‘lganligi sababli formatda yo‘naltirish berish uchun qo‘shimcha belgilar (metka)lar, markerda yozuv statusini beruvchi to‘liq yoki qisqa kodlar kiritildi. Bu format 1979- yili nashr etildi. Avstraliyaning milliy kutubxonasi 1973-yil o‘zining AUSMARCni yaratdi. Uning 2nashri 1975-yili chiqdi. Avstraliya formati UKMARCga asoslangan, ammo o‘zining milliy xususiyatiga ko‘ra o‘zgarishlar kiritgan. 1988-yili ular USMARC asosida avtoritet ma’lumotlar uchun format ishlab chiqdilar. Hozirgi paytda bunday formatlarning soni 50 dan oshib ketdi va ular har biri o‘z milliy xususiyatiga ega bo‘lish bilan birga xalqaro axborot almashuv tizimiga bo‘ysunadi.