Өзбекистан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўЛЫ

1-BAP. JERGILIKLI BASQARIW ORGANLARI BYUDJETI, OLARDIŃ ShÓLKEMLESTIRIW – HUQIQIY TIYKARLARI HÁM QÁSIYETLERI
1.1.Byudjet sistemasında jergilikli byudjetlerdiń áhmiyeti

Mámleketlik byudjet mámleket finans sistemasınıń oraylıq buwını bolıp esaplanadı. Ulıwma ishki ónimdi hám milliy dáramattı bólistiriw processinde mámlekettiń barlıq menshiklik túrindegi yuridikalıq tárep bolǵan kárxana hám shólkemler menen, sonday-aq fizikalıq tárepler menen aqshalay qatnasıqlar payda boladı. Usı qatnasıqlar tiykarında ulıwma mámleketlik kólemdegi sociallıq ekonomikalıq talaplardı qanaatlandırıwǵa baǵdarlanǵan mámlekettiń hám jergilikli hákimshiliklerdiń oraylasqan aqshalay fondları payda boladı hám paydalanadı. Bul byudjet dep júrgiziledi.

Byudjet sózi inglis tilinen alınǵan bolıp, «ǵáziyne» degen mánisti ańlatadı. Byudjet XVII ásirdiń ekinshi yarımında Franciyada payda bolǵan. XIX ásirdiń ekinshi yarımında byudjet Evropa mámleketlerine tarqalǵan, XX ásirde hámme mámleketlerde byudjet kategoriyasınan paydalanadı. Byudjettiń ekonomikalıq mazmunı sonnan ibarat, ol mámlekettiń ulıwma oraylasqan mámleketlik aqshalay fondlarınıń payda bolıwı hám paydalanıwı boyınsha finanslıq jobası. mámlekettiń finanslıq siyasatın ámelge asırıwda byudjet sistemasınıń roli kúshli.
Mámleketlik byudjet-mámlekettiń oraylastırılǵan aqsha resurslarınıń fondı bolıp, onıń tiykarǵı xızmeti finanslıq qurallar járdeminde ekonomikanıń nátiyjeli rawajlanıwı ushın qolaylı jaǵdaylar jaratıp beriw hám mámlekettiń tiykarǵı finanslıq jobasın shólkemlestiriwden ibarat. Bul jobada mámlekettiń social-ekonomikalıq rawajlanıwı hám bul rawajlanıw ushın zárúr bolǵan aqshalay fondlardıń kelip túsiwi, olardıń derekleri hám jumsalıwı kórsetiledi.
Házirgi kúnde mámleketlik byudjettiń nátiyjeli orınlanıwın támiynlewdiń mámleket ilajları ishinde jergilikli byudjetlerdi basqarıwda qaznashılıq xızmetinen keń paydalanıw hám byudjet ámeliyatında sol tiykarda ámelge asırıw úlken áhmiyet talap etedi.
Jergilikli byudjette qaznashalıqtı engiziw ushın zárúr huqıqıy, dástúriy hám metodikalıq bazanı qaliplestiriw hám rawajlandırıw tiykarınan ámelge asırılǵan hám asırılıp atırǵan ilajlar anıq belgilenip alındı. «Qaznashılıq organlarınıń maqseti-byudjet tarawların úzliksiz finanslastırıp barıw, byudjetten qarjı alıwshılar tárepinen ajıratılǵan resurslardı byudjet sisteması haqqındaǵı nızam talaplarınan kelip shıǵıp, byudjet mekemelerine jetkeriw hám olardıń tapsırıǵına tiykarlanıp kassa operaciyaların júrgiwden ibarat».
Mámleketlik byudjet óziniń dúzilisi boyınsha eki bólimnen turadı:
Dáramatlar bólimi.
Qárejetler bólimi.
Birinshi bólimde dáramatlardıń kelip túsiwi hám ekinshi bólimde bul summanıń jumsalıwı kórsetiledi. Bazar qatnasıqları jaǵdayında byudjet arqalı milliy dáramattıń belgili bólegi mámleket qolında toplanadı. Biziń elimizde milliy dáramat barlıq xalıqtıń baylıǵı bolıp esaplanadı. Ol mámlekettiń mápi ushın tolıq bólinedi hám paydalanıladı.
Ózbekstan Respublikasında byudjetlik qatnasıqlar Ózbekstan Respublikasınıń Konstituciyası hám basqada nızam hújjetleri menen tártipke salınadı. Ózbekstanda birinshi ret mámleketlik byudjetler 1924-25 jılları júrgizilgen. 1991 jılǵa shekem Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik byudjeti burınǵı awqamnıń bir bólimi bolıp besinshi orındı iyelegen. 1992 jıldan baslap respublikamız ǵárezsiz byudjetti dúziw hám atqarıw huqıqına iye boldı. 1992 jıldan baslap byudjet sisteması ózgerdi hám byudjettiń dáramat hám qárejetleri túpten ózgerdi.
Mámleketlik byudjet-mámlekettiń oraylastırılǵan aqsha resurslarınıń fondı bolıp, onıń tiykarǵı xızmeti finanslıq qurallar járdeminde ekonomikanıń nátiyjeli rawajlanıwı ushın qolaylı jaǵdaylar jaratıp beriw hám mámlekettiń tiykarǵı finanslıq jobasın shólkemlestiriwden ibarat. Bul jobada mámlekettiń social-ekonomikalıq rawajlanıwı hám bul rawajlanıw ushın zárúr bolǵan aqshalay fondlardıń kelip túsiwi, olardıń derekleri hám jumsalıwı kórsetiledi.
Jergilikli byudjetler ishinde qaytadan bólistiriw haqqında nızam joq edi. Usı nızamda hár qıylı dárejedegi byudjetler ortasında qarjılardı qaytadan bólistiriw imkaniyatı, qaytadan bólistiriw usılları hám qaytadan bólistiriwdi ámelge asırıwdıń kerekligin anıqlaw ushın kriteriyalar belgilep qoyıldı. Hár qıylı dárejedegi byudjetler ortasında qarjılardı qaytadan bólistiriw joqarı byudjet arqalı ámelge asırılıwı kerekligi anıqlap qoyılǵan. Nızamda mámleketlik byudjet quramına kiriwshi byudjetlerdi tayarlaw bir pútin processiniń basqıshları, hár bir basqıshtı ámelge asırıw hám tamamlaw kalendar múdettleri kórsetilip tayarlap barılıwı kórsetip ótilgen. Barlıq dárejedegi byudjetlerdi qabıl etiw tártibi nızamshılıqqa tiykarlanıp ámelge asırıladı. Biraq, byudjetlerdi qabıl etiw tártibi hám aqırǵı múddetleri belgilep qoyıladı. Byudjettiń orınlanıwınıń ayırıqsha basqıshları kórip shıǵıladı. Byudjet qarjılarınıń háreket etiwiniń tiykarǵı tártipleri sertifikatlardı qollanıwǵa tiykarlanǵan. Eger finans jılı baslanǵanǵa shekem byudjet tastıyıqlanbaǵan bolsa, byudjetti orınlaw tártibi anıqlanadı. Qosımsha alınǵan dáramatlardı yaki isletilmegen assignovaciyalardı sarp etiw tártibi ornatıladı. Máselen, tólem nızamın bekkemlew ilajların kóriw nátiyjesinde tastıyıqlanǵan kórsetkishlerden, olardaǵı bar bolǵan bul qarama qarsılıqlardı saplastırıwǵa imkaniyat jaratadı. Byudjet processinde birinen keyinde transfertlılıǵın jánede kóteredi. Xalıq aralıq tájiriybe normaların qollaw tiykarında byudjet processiniń barlıq qatnasıwshıları ortasındaǵı qatnasıqlardı tártipke saldı.
Byudjet processindegi barlıq basqıshtı bir pútin mexanizmdi dúziw hám byudjet sistemasın institucional' ózgerisler kirgiziw finans sistemasınıń ajıralmas bólegi. Byudjet qarjıları qárejetlerin únemlew tiykarında alıp barıwǵa ekonomikanıń tiykarǵı tarmaqların rawajlandırıwǵa, ekonomikalıq ósiwdi qızıqtırıwǵa, sociallıq qorǵawdı kúsheyttiriwge hám mámleket dúzimin bekkemlewge múmkinshilik tuwdıradı.
Mámleket óziniń siyasiy hám ekonomikalıq wazıypaların orınlaw ushın finans buwınlarınıń jıyındısı esaplanǵan finans sistemasınan paydalanadı. Finans sistemasınıń tiykarǵı buwınları mámleket byudjeti, jergilikli finanslardan, mámleketlik kárxanalarınıń finanslarınan hám arnalǵan mámleketlik qorlarınan ibarat. Hár bir finans buwını bir qatar finans elementlerin óz ishine qamtıp alatuǵın bolıp, olar óz ara tıǵız bir-biri menen baylanıslı jaǵdayda mámlekettiń finans siyasatın ámelge asırıwǵa qaratılǵan boladı. Bul sistemada húkimet ıqtıyarındaǵı bolǵan eń iri oraylastırılǵan qarjı jamǵarması bolǵan mámleket byudjeti bas buwın bolıp esaplanadı. Jergilikli finanslar bul sistemada óz áhimiyeti boyınsha ekinshi orında turadı. Óndiris kúshlerin ilim hám texnikanıń rawajlanıwı tásiri astında jergilikli hákimiyatlardıń roli hám tásiri artıp barmaqta. Jergilikli xojalıqlardıń úlesi keńeyip barmaqta. Jergilikli hákimiyalardıń wazıypaları kún sayın keńeyip quramalasıp barmaqta. Bul bolsa óz náwbetinde jergilikli finanslardıń mazmunın kúsheytip, finans sistemasındaǵı úlesin arttırıp barmaqta.
Jergilikli finanslardıń dúzilisi mámleket dúzimi hám mámlekettiń administrativlik bóliniwine qarap anıqlanadı.
Mámleketlik kárxanalarınıń finansı ayrıqsha ǵárezsiz finans buwının payda etedi. Mámleketlik kárxanaları bekitilip qoyılǵan tiykarǵı hám aylanıs qarjılarına iye, ayrıqshı smetada bolıp, mámleket byudjeti menen nızamda belgilep qoyılǵan qatnasta boladı. Kárxana túrine qarap hár qıylı dárejedegi finanslıq, óndiris boyınsha ǵárezsizlikke iye. Keyingi jıllarda respublikada ámelge asırılıp kelgen byudjet siyasatın kóretuǵın bolsaq, mámleket qárejetleri jámiyettiń sociallıq hám ekonomikalıq rawajlanıwında úlken áhmiyetke iye. Solay eken, mámleket qárejetleriniń jámiyettiń rawajlanıwındaǵı basqarıw rolin asırıp barıw kerek. Sonıń ushın zárúriy áhmiyetke iye bolǵan mámleket byudjetiniń dúzilisi qanday quramda dúziliwi tiykarǵı áhmiyetke iye.
Jergilikli byudjet - mámleketlik byudjettiń tiyisli wálayat, rayon hám qalalardıń aqsha qarjıları fondın dúziwshi bir bólimi bolıp, onda dáramatlar derekleri hám olardan túsken túsimler kólemi, sonday-aq finanslıq jıl dawamında anıq maqsetler ushın ajıratılatuǵın qarjılardıń sarıplanıw baǵdarları hám muǵdarı názerde tutıladı.
Jergilikli byudjetler- finans jılı dawamındaǵı anıq maqsetlerge baǵdarlanatuǵın qarjılardıń muǵdarın hám dáramatlardıń dereklerin názerde tutıwshı, rayonlardıń aqsha qarjılarınıń fondların quraytuǵın mámleketlik byudjettiń quramı bolıp tabıladı.
Jergilikli byudjetler ulıwma mámleketlik ekonomikalıq hám sociallıq wazıypalardı ámelge asırıwda, birinshi gezekte jámiyettiń sociallıq-mádeniy ilajlarına hám onı rawajlandırıwǵa mámleketlik qarjılardı bólistiriwde úlken áhmiyetke iye boladı.
Bazar ekonomikası jaǵdayında sociallıq-mádeniy ilajlardı qarjılandırıwǵa, birinshi gezekte bilimlendiriw hám den-sawlıqtı saqlaw qárejetleri de barǵan sayın kóbirek orındı iyelemekte.
Jergilikli byudjetler mámlekettiń finans sistemasınıń áhmiyetli quram bólegi esaplanadı. Olardıń qárejetleri esabınan birinshi náwbette kommunal múlk ob'ektleri, jollar, mektepler qurılısı, baylanıs kuralların rawajlandırıw, sonday-aq úy-jay qurılısı aqsha menen támiynlenedi. Jergilikli Hákimiyat shólkemleri byudjetten jergilikli basqarıwdı, sonday-aq jergilikli byudjet esabınan aqsha menen támiynlenetuǵın basqa byudjetlik mekemelerdi de qarjılandıradı.
Milliy dáramattı kayta bólistiriw, mámlekette jańadan jaratılǵan kunnıń - kópshilik bólimin mámleket ıqtiyarına alıw mámlekettiń barlıq dáramatlarınıń ulıwma materiallıq tiykarı esaplanadı.
Jergilikli byudjetler-bular mámleketlik byudjettiń quramı, rayonnıń, qalanıń aqsha qarjıları qorların qurawshılar, finans jılı dawamında dáramatlardıń dereklerin anıq maqsetlerge ajıratılatuǵın qarjılardıń dereklerin názerde tutıwshılar bolıp tabıladı.
Bul byudjetlerdi qáliplestiriw hám jumsaw jobası Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Joqarǵı Keńesi hám wálayatlıq, rayonlıq, qalalıq hákimiyatlarınıń wákillik berilgen organları tárepinen tastıyıqlanadı.
Ózbekstan Respublikasınıń jergilikli byudjetleriniń quramına tómendegiler kiredi:
-óz ishine wálayatlıq byudjetti alatuǵın wálayat byudjeti, rayonlardıń hám wálayattıń qaramaǵındaǵı qalalardıń byudjetleri;
-rayonǵa baǵınıshlı qalalarǵa iye bolǵan rayonlıq byudjetti hám rayonǵa qaraslı qalalardıń byudjetlerin óz ishine qamtıytuǵın rayonlardıń byudjetleri;
-rayonlıq bóliniwge iye bolǵan, óz ishine qalanıń byudjetin hám qalanıń quramına kiretuǵın rayonlardıń byudjetin qamtıytuǵın qalanıń byudjeti;
-rayonlardıń hám respublikalıq Qaraqalpaqstan Respublikası qaramaǵındaǵı qalalardıń byudjetleri.
Jergilikli byudjetler - óndiristiń aqırǵı nátiyjelerin xalıqqa jetkeriwdiń tiykarǵı jollarınıń biri bolıp tabıladı. Jergilikli byudjetler arqalı jámiyetlik tutınıw fondları xalıqtıń óz aldına toparları arasında bólistiriledi. Jergilikli byudjetler jergilikli hákimiyat organlarınıń finans bazası bolıp tabıladı.