Өзбекистан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўЛЫ

1.2. Jergilikli byudjetlerdiń dáramatlar derekleri

Jergilikli byudjetler sisteması jergilikli talaplardı tolıǵıraq esapqa alıw hám olardı mámleketlik tárepinen ámelge asırılatuǵın ilajlar menen durıs sáykes keltiriw múmkinshiligin beredi. Jergilikli hákimiyat organları jergilikli byudjetlerdiń dáramatın kóbeytiw hám resurslardı únemli paydalanıw haqqında turaqlı ǵamqorlıq etedi, sebebi, orınlarda ekonomikalıq hám mádeniyattıń ósiw pátleri jergilikli xojalıqtıń rezervlerin qaratıw, qarjılardı únemlep jumsaw boyınsha jumıslardı shólkemlestiriwge tikkeley baylanıslı boladı, bul óz gezeginde Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik byudjetiniń tabıslı orınlanıwına járdem etedi.

Ózbekstan Respublikası birinshi Prezidenti I.Karimov aytıp ótkenindey, mámleketlik byudjet dáramatlarınıń úlken bólegin orınlarǵa berip, jergilikli byudjetlerdi bekkemlew zárúr. Bul da territoriyalarda ǵárezsizlikti arttırıw, byudjettiń orınlanıwınan mápdarlıgın hám bul boyınsha juwapkershilikti arttırıw imkaniyatın beredi. Bunnan tısqarı, bul nárse jergilikli byudjetlerge túsimlerdiń jańa dereklerin qıdırıp tabıwdı qollap-quwatlaydı, orınlarda byudjet intizamın bekkemleydi.
«Byudjet sisteması haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamınıń tiykarına Mámleketlik byudjettiń qarjıların hár qıylı dárejedegi byudjetler arasında qayta bólistiriw haqqında tómendegi rejeler alınǵan.
Ózbekstan Respublikasınıń házirgi mámleketlik byudjet sisteması:
Ózbekstan Respublikası mámleketlik byudjeti;
Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik byudjeti;
ўálayatlıq, qalalıq, poselkalıq byudjetlerden ibarat.
Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik byudjeti Respublika Oliy Majlisi, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik byudjeti Respublika Joqarǵı Keńesi tárepinen nızam boyınsha tastıyıqlanadı.
Jergilikli byudjetlerge: wálayatlar, rayonlar, qalalar byudjetleri kiredi. Jergilikli byudjetler xalıq deputatları jergilikli keńeslerdiń qararı menen tastıyıqlanadı, salıqlar hám basqa da májbúriy tólemler boyınsha byudjettiń dáramat bóliminiń orınlanıwın qadaǵalaydı, salıq shólkemleri tárepinen támiyinlenedi. Byudjettiń orınlanıw processinde onıń dáramatlar hám qárejetler bólimlerine nızamlı túrde ózgerisler kirgiziliwi múmkin. Ózbekstan Respublikasındaǵı barlıq dárejedegi byudjetlerdiń kassalıq orınlanıwın Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq banki óz bólimleri hám kommerciyalıq bankleri arqalı ámelge asırıladı.
Jergilikli byudjetlerde ushırasatuǵın dáramatlar menen qárejetler arasındaǵı waqıtsha kassalıq úzilis aylanıstaǵı kassalıq naq aqsha, joqarǵı byudjetlerden byudjetlik ssudalar, aldıńǵı dáwirlerdegi paydalanılmaǵan byudjet qarjılarınıń qaldıqları esabınan jabıladı; aynalıstaǵı kassalık naq aqsha nızamlar menen belgilengen Jergilikli byudjetlerdiń esaplarında finans jılınıń basında bolǵan, xızmet haqıǵa qárejetlerdiń keminde on ekiden bir bólegin hám oǵan tiyisli jıllıq byudjetlerdiń qosa esaplawların quraytuǵın, jol koyılatuǵın pul qarjılarınıń eń az muǵdarı bolıp tabıladı. Aylanıstaǵı kassalıq naq puldıń muǵdarları Ministrler Kabinetiniń tiyisli jılǵa mámleketlik byudjet haqkında qararı menen tastıyıklanadı.
Joqarǵı dárejelerdegi jergilikli byudjetlerdiń dáramatlarına, oraylastırılǵan ilajlardı maqsetli qarjılandırıw ushın tómengi dárejedegi byudjetlerdiń esabına kiretuǵın dáramatlardıń bir bólegi ayırım jaǵdaylarda oraylastırıwı múmkin.
Ajıratıwlardın normativleri de Ministrler Kabinetiniń tiyisli jılǵa mámleketlik byudjet haqqındaǵı qararı menen tastıyıqlanadı.
Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik byudjeti tiykarınan salıq járdeminde toplanatuǵın hám mámleket tárepinen onıń wazıypaların ámelge asırıw ushın paydalanılǵan aqsha qarjılarınıń oraylasqan fondı bolıp esaplanadı. Ózbekstan Respublikası byudjeti bir pútin sistema, yaǵnıy byudjet sistemasınıń barlıq buwınları mámlekettiń mámleketlik byudjetine kiretuǵın Qaraqalpaqstan Respublikası, Oálayatlar, Tashkent qalası, rayon hám qalalardıń social - ekonomikalıq rawajlanıwına baǵdarlanǵan qárejetlerdiń bir pútin sistemasına tiykarlanadı. Respublika byudjet sistemasınıń bir pútinligi nızamlı túrde belgilenedi. Onda hár qıylı dárejedegi byudjetlerdiń hár biri joqarǵı buwınǵa kiriwi názerde tutılǵan. Ózbekstan Respublikasınıń byudjet sistemasınıń jetekshi buwını - ulıwma mámleketlik kólemdegi hám jámiyetlik talaplardı ańlatatuǵın ilajlardı finanslastırıw ushın mámleketlik aqsha qarjıların oraylastırıwdı támiynleydi. Milliy dáramattı Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar hám Tashkent qalası ortasında bólistiriw hám qayta bólistiriw processinde ulıwma wálayatlıq, mámleketlik byudjet arqalı tártipke salınadı. Ózbekstan Respublikası mámleketlik byudjeti Oliy Majlis tárepinen 1-yanvar'dıń 31-dekabrine shekem bir jıl múddetke tastıyıqlanadı hám ol nızamlı hújjet bolıp esaplanadı. Ministrlik hám vedomostvolar, kárxanalar hám shólkemler Ózbekstan Respublikası mámleketlik byudjetiniń orınlanıwına tolıǵı menen óz waqtında belgilengen tólemlerdi ótkeriw hám mámleketlik qarjılardı sarıplawda qatań únemlewdi ámelge asırıwǵa minnetli. Ózbekstan Respublikası mámleketlik byudjeti dáramat hám qárejetler boyınsha dúziledi.
Mámleketlik byudjettiń dáramatına tómendegiler kiredi:
Qosımsha qun salıǵı.
Payda salıǵı
Fizikalıq táreplerdiń dáramat salıqları.
Ózbekstan Respublikasınıń nızamlarında názerde tutılǵan basqada dáramatlar.
Mámleketlik byudjet dáramatları birinshi gezekte oraylıq hám jergilikli hákimiyat organları óndiriletuǵın salıqlardan, mámleketlik zaemlarınan, sonday-aq byudjetten tısqarı fondlardan alınatuǵın túsimlerden ibarat. Bunday fondlardı jaratıw barlıq maqsetler ushın social - ekonomikalıq túrdegi maqsetlerge finans resursların baǵdarlaw, qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw, kadrlardı tayarlaw hám basqada maqsetler kiredi.
Byudjet túsimleriniń kelip túsetuǵın muǵdarı salıqlarǵa qoyılatuǵın salıq stavkasına berilgen jeńilliklerge, kárxanalar quwatlılıǵına, rentabellik dárejesine baylanıslı boladı. Usıǵan baylanıslı salıq stavkasın joqarı yamasa tómen etip belgilew kárxananıń óndiriske bolǵan qızıǵıwshılıǵına tásir jasaydı.
Jergilikli byudjetlerge ushırasatuǵın dáramatlar menen qárejetler arasındaǵı waqıtsha kassalıq úzilis aylanıstaǵı kassalıq naq aqsha, joqarǵı byudjetlerden byudjetlik ssudalar, aldınǵı dáwirlerdegi paydalanılmaǵan byudjet qarjılarınıń qaldıqları esabınan jabıladı; aylanıstaǵı kassalıq naq aqsha nızamlar menen belgilengen jergilikli byudjetlerdiń esaplarında finans jılınıń basında bolǵan, xızmet haqıǵa qárejetlerdiń keminde on ekiden bir bólegin hám oǵan tiyisli jıllıq byudjetlerdiń qosa esaplawların quraytuǵın, jol qoyılatuǵın aqsha qarjılarınıń eń az muǵdarı bolıp tabıladı. Aylanıstaǵı kassalıq naq aqshanıń muǵdarları Ministrler Kabinetiniń tiyisli jılǵa mámleketlik byudjet haqqında qararı menen tastıyıqlanadı.
Menshiklik túrleriniń hám fizikalıq táreplerden mámleketlik byudjetke ótkeriletuǵın barlıq tólemler Ózbekstan Respublikası bankleri tárepinen qabıl etiledi.
Byudjetke tólenetuǵın salıqlar hám basqa da tólemler ózin-ózi basqarıw uyımları tárepinen de qabıl etiliwi hám banklerge tapsırılıp barıladı.
Salıq organları tiykarınan qala hám rayonlar boyınsha salıq tólewshilerdiń dizimin hám Respublika byudjetine olar tárepinen tólenetuǵın salıqlar hám jıyımlar dizimin Ózbekstan Respublikası Qarjı Ministrliginiń 1993 jıl 2-fevraldaǵı 11 - sanlı «Ózbekstan Respublikası byudjeti dáramatları hám qárejetleri klassifikaciyası» tiykarında xızmet kórsetiwshi banklerge usınıladı.
Jergilikli salıqlar hám jıyımlar boyınsha salıq tólewshilerdiń diziminde, olar tárepinen tólenetuǵın salıqlar hám jıyımlardıń atı, tólemlerdiń qaysı jergilikli byudjetke ótkeriliwi hám qarjı bólimleriniń tiyisli esap betlerinde júrgiziledi. Salıq organları jıl dawamında salıq tólewshiler, sonday-aq salıqlar quramındaǵı ózgerisler haqqında banklerge jazba túrinde maǵlıwmatlardı beredi.
Byudjetke ótkeriletuǵın tólemler tiykarınan salıq tólewshiler tárepinen, tólem summasına qaramastan naqlay emes esaplasıw usılı arqalı ámelge asırıladı. Fizikalıq tárepler salıq hám basqa da tólemlerdi, tólem summalarına qaramastan, naqlay esaplasıw usılı arqalı ámelge asırıladı.
Byudjetke ótkiziliwi kerek bolǵan barlıq túrdegi tólemler, tólewshiler jaylasqan orınnıń ózinde respublika hám jergilikli byudjetlerdiń esap betleri ashılǵan banklerge ótkerilip barıladı.
Ózbekstan Respublikası Ádillik Ministrligi tárepinen 1998 jıl 8-oktyabr'de dizimge alınǵan 496 sanlı «Ózbekstan Respublikasında naq pulsız esaplasıwlar haqkındaǵı nızam» ǵa tiykarlanıp ayırım túrdegi tovarlar boyınsha qosılǵan qun salıǵı hám akciz salıǵı summaları tovar jetkerip beriwshilerdiń tólew talapnamalarında, tólew tapsırmalarında, bunnan tısqarı akkreditivlerden alınǵan qarjılar esap betleri resstrlerinde ayrıqsha ajıratıp kórsetiledi hám ornatılǵan tártipte tólewshi yaki tovar jetkerip beriwshi jaylasqan orınnıń ózinde byudjetke ótkeriledi.
Jergilikli byudjetlerge ajıratılatuǵın qarjılar tiyisli byudjetlerdiń jeke esap betlerine kiris etiledi.
Byudjetke tólemlerdi ótkeriw ushın salıq tólewshiler, tovar jetkerip beriwshiler hám salıq uyımları tárepinen banklerge usınılǵan tólem hújjetlerinde (tólew tapsırmaları, tólew talapnaması, inkassa tapsırmaları) salıq tólewshiniń identifikaciya sanı, salıq alıwshınıń identifikaciya sanı, bunnan tısqarı tólew hújjetlerinde tólemniń tórt belgili simvolın hám «Mámleketlik Salıq basqarması tólemler maǵlıwmatı» na tiykarlanıp tólemniń atı kórsetiliwi kerek.
Joqarǵı dárejelerdegi jergilikli byudjetlerdiń dáramatlarına, oraylastırılǵan ilajlardı maqsetli qarjılandırıw ushın tómengi dárejedegi byudjetlerdiń esabına kiretuǵın dáramatlardıń bir bólegi ayırım jaǵdaylarda oraylastırıwı múmkin. Jergilikli hákimiyat organlardı dáramatlardıń óz derekleriniń bolıwınan mápdar boladı. Bul olarǵa xojalıq baslamaların keńirek en jaydırıwǵa byudjet tólemlerin kóbeytiwge erisiwge múmkinshilik beredi hám xoshametleydi. Biraq, usınıń menen birge, jergilikli byudjetlerdiń kóbeyip atırǵan qárejetlerin, ózleriniń dáramatlarınıń kólemi jergilikli dárejede óspegen jaǵdayda bul byudjetlerdi mámleketlik tártiplestiriw zárúrligin payda etedi.
Jergilikli byudjetlerdiń tártiplestiriwdegi házirgi sisteması bir qatar artıqmashılıqqa iye. Ol jergilikli dereklerdiń ónimliligine ǵárezsiz túrde jergilikli byudjetlerdiń zárúrli qarjılar menen támiyinlewge múmkinshilik beredi. Ayrım aymaqlıq birliklerdiń rawajlanıw dárejelerin joqarılatıp tiykar dúzedi, jergilikli hákimiyat organların ulıwma mámleketlik salıqlardı jıynaw jobaların orınlaw ushın xoshametleydi.
Búgingi kúnde bar bolǵan salıqlar hám jıyımlar hámde olardan únemli paydalanıw dárejesin tolıq ámelge asırıwdı támiynlewdi, sonday-aq bunda bar múmkinshiliklerdi tolıq paydalanıw tárepleriniń social ekonomikalıq potencialınan kelip shıqqan halda jergilikli byudjetlerdi qáliplestiriw tiykarǵı wazıypa bolıp qalmaqta. Jaylarda salıq tólewshi yuridikalıq hám fizikalıq tárepler óz máplerin qorǵaǵan halda, jergilikli byudjetler paydaların keńeytiriw, salıq hám jıyımlardı óz waqtında túsiriwde jańa bir mexanizmdi-jańasha bir metod islep shıǵıwdı talap etpekte.
Jergilikli hákimler, finans, salıq hám bank mekemeleri xızmetlerin óz-ara baylanstırıwshı puxaralardıń ózini-ózi basqarıw organları xızmeti bunday mexanizmdi islep shıǵarıwda áhmiyetli orın iyeleydi.
Ámeldegi nızamshılıqta jergilikli byudjetlerdiń qáliplesiwi hám engiziliwin shólkemlestiriwde puxaralardıń ózi-ózi basqarıw organlarına úlken múmkinshilikler berilgen.
Búgingi kúnde Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń qararları menen tastıyqlanǵan «Kem támiyinlengen shańaraqlardı esapqa alıw olarǵa materiallıq támiynlew hám tólew tártibi tuwrısında»ǵı, «18 jasqa tolmaǵan balaları bolǵan shańaraqlarǵa napaqalar bekitiw hám tólew tártibi tuwralı» hámde «Isleytuǵın analarǵa bala eki jasqa jetkenge shekem oǵan ǵamxorlıq qılınǵanlıǵı ushın aylıq napaqa támiynlew hám tólew tártibi tuwralı» Nızamlar tiykarında puxaralardıń ózin-ózi basqarıw organları tárepinen tiyisli isler ámelge asırılıp kelmekte.
Jergilikli byudjetler tiykarınan qosımsha qun salıǵı, yuridikalıq tárepleridiń paydasına (dáramatına) salıq, fizikalıq táreplerden alınatuǵın salıq, sonday-aq, suw resurslarınan paydalanǵanı ushın salıq sıyaqlı tártiplestiriwshi salıqlardı qáliplestiredi.
Jergilikli byudjetlerdiń dáramatlarına, oraylastırılǵan ilajlardı maqsetli qarjılandırıw tiykarınan byudjetlerdiń esabına kiretuǵın dáramatlardıń bir bólegi oraylastırılıp barıladı. Dáramatlardıń óz derekleriniń bolıwınan mápdarlıǵı byudjet tólemlerin kóbeytiwge erisiwge múmkinshilik beredi.
Jergilikli byudjetlerdiń óz dáramatların kóbeytiw eń áhmiyetli máselelerdiń biri, sebebi óz dáramat dereklerine tolıq iye bolǵan hákimiyatlar óz wazıypaların orınlawda unamlı nátiyjelerge erisedi.
Jergilikli byudjetlerdiń dáramatları qanshelli kóbeyse onıń imkaniyatıda sonshelli dárejede artadı. Jergilikli ekonomika qanshelli rawajlansa dáramatlar sonshelli kóp túsedi.
Jergilikli byudjetlerdiń ornın jánede kóteriw húkimettiń byudjet siyasatınıń nátiyjeliligin asırıwǵa xızmet etedi. Jergilikli byudjetlerdiń óz dáramatların kóbeytiw eń áhmiyetli máselelerdiń biri, sebebi óz dáramat dereklerine tolıq iye bolǵan hákimiyatlar óz wazıypaların orınlawda unamlı nátiyjlerge erisedi. Jergilikli byudjettiń kassalıq orınlanıwın mámleketlik byudjettiń kassalıq orınlanıwınıń ekonomikalıq mazmunı, onı basqarıw zárúrligi hám wazıypaları, mámleketlik byudjettiń kassalıq orınlanıwınıń ámeldegi jaǵdayı menen anıqlanadı.