O’zbekistan Respublikasi joqari ha’m orta arnawli Bilimlendiriw ministirligi

1.2 Turk eski muzıkası degende Yaqutiston hám
Janubiy Turkistondan tartıp. volga jaǵalarına shekemTurk eski muzıkası
degende Yaqutiston hám Qubla Turkistondan tartıp, volga jaǵalarına
shekem, Qrim boyidan Dunay bosaǵalarına shekem jaylasqan úlkelik
boylap tarqalǵan turkiy xalıqlar muzıkası túsiniledi. alkam mıń jıl aldın turk
qáwimleri Orta Aziyadan Onado'liga (Kishi Aziyaǵa ) óz nama sesler
uyǵınlıǵıları menen birge kóship keldiler. Bul muzıka ulıwma túbiri hám
mánisinen tısqarı, birpara ayriqsha táreplerineda iye esaplanadı. Turk
qáwimleriniń úlken bólegi 500 jıl aldın onado'lidan Istambulga kóship ótti,
nátiyjede bul qala turk milletiniń iri materiallıq oraylarınan birine aylandı. "
Keyin, basqa qalalar daǵı oqımıslı adamlar sheńberinde, atap aytqanda
saraylarda eski muzıka keń tarqala basladı. Mavlaviy Rumiy, Ílayıqiy,
Sa'diy hám basqa jol menentchilar tiykarında turk muzıkasınıń eń iri
dóretpeleri jaratıldı. Bunda ásirese, Mavlaviy darveshlar muzıkası bólek
orın tutadı. anbalarda kórsetiliwishe, Emen, Ruminiya, Albaniya, Liviya,
Irak, Siriya, Tunis, Jazair hám basqa mámleketlerde turk muzıkasınıń tásiri
o'sdi. Buǵan sebep 600 jıldan kóbirek waqıt dawamında Usmoniylar
mádeniyatı Bolqon arqalı Evropaǵa, Afrikanıń arqaına, xatto arablar
jasawshı birpara qubla regionlarǵa da tarqalǵanı bolıp tabıladı. Olardıń 3-
4 ásir húkimranlıq etip kelgenliginen bolsa kerek usı xalıqlardıń namaları,
asbapları, mártebe hám ritmlarida bul tásir házir de sezilib turadı. Basqa
qandayda-bir xalıqtıń muzıkası usı úlkelikke bul shekem úlken tásir
kórsetpegen. Túrkler Orta Aziyada sistemalasqan muzıka menen
shuǵıllanganlar hám waqıt ótiwi menen onı rawajlantırǵanlar. XIII ásirden
baslap muzıkaǵa arnalǵan ilimiy dóretpeler jazıla baslaǵan. Mısalı,
Safiuddin Urmaviyning " Húrmetiya" hám " Kitap -ul advor", Polisiddin
Sheroziyning " Oramalt-ut toj", Abdulqo bolıp tabıladı Marog'iyning " Má
qosid-ul alhon"1928 jılı Anqara, opera teatri ashıldı. 30 -jıllarına kelip,
Turkiyada milliy kompozitorlıq mektep qáliplesedi. Olardıń iri wákilleri
xalıq arasında " turk beshligi" atı menen ataqlı bolǵan -A. A. Sayg'un, Dj.
R. Rey, Ol. Dj. Erkin, N. K. Akses, X. F. Alnarlar edi. Kompozitorlar
tiykarınan turk muzıkasına belgisiz bolǵan janr hám sırtqı
kórinislerdi ózlestirar edi. Olar dástúriy turk kórkem ónerine shaqırıq etdiler,
dóretiwshilikotlarida milliy ayriqshalıqtı Evropa muzıkasınıń muzıkalıq –
ańlatpalıq quralları menen sintezlashga intildilar.
1934 jılı Anqara xalıq úyi saqnasında Saygunning " Teridun" atlı birinshi
turk operasi saqnalastırıldı. 1936 jılı Anqarada mámleket
konservatoriyasining ashılıwı mámleket materiallıq turmısında zárúrli
xodisa boldı. Konservatoriya Jaqın hám Orta Shıǵıs daǵı iri muzıkalıq
orayǵa aylandı. XX ásirdiń 40 -50 jıllarda turk muzıkası milliy
kompozitorlardıń ijodi tiykarında jańa simfonik dóretpeler menen bayıdı.
Teatr hám konsertlar iskerligi aktivlesedi. Anqara hám Istambul teatrlarida
turk kompozitorlarınıń operalari qóyıla baslanadı. 1945 jılı Istambul qalası
simfonik orkestrining konseretlari bolıp ótti. 50-60 jıllarda turk
kompozitorları Shıǵıs ushın jańa bolǵan janrlarni ózlestira basladılar.
Kóplegen operalar, simfonik, kame asbap dóretpeleri jaratıldı. ildan-jılǵa
muzıkalıq -oqıw mákemeleriniń sanı kóbeyip bardı. 1973 jılı Istambul
mámleket konservatoriyasi ashıldı. Keyin
Anqara mámleket operasi (1980), Istambul mámleket opera hám balet
teatri, simfonik orkestrlar, asbap -vokal ansambllar iskerlik júrgize
basladılar. Anqara mámleket1973 jılı Istambul mámleket konservatoriyasi
ashıldı. Keyin Anqara mámleket operasi (1980), Istambul mámleket opera
hám balet teatri, simfonik orkestrlar, asbap -vokal ansambllar iskerlik
júrgize basladılar. Anqara mámleket konservatoriyasi, Istambul munitsipal
konservatoriyasi, Istambul mámleket konservatoriyasi, Izmir mámleket
konservatoriyalari da óz xızmetlerin jolǵa qoydılar. 1975 jıldan baslap hár
jılı Istambulda " Istambul kórkem óner festivali" atlı xalıq
aralıq muzıkalıq festival blip ótedi. Turk muzıka kórkem ónerinde usıl (ritm)
lar 2 túrge bólinedi: kishi hám úlken usıllar. 2-16 úlesli bolǵan ritmlar kishi,
16 -124 úlesli bóleklilari úlken usıllar bolıp tabıladı. Turk
muzıkasında ulıwmalasqan eki úleslik hám úsh úleslik ritmlar joq, olarda
tek óz nomiga iye bolǵan ritmik formulalar bar shıǵar, yaǵnıy aksak
(aqsaq ) – aqsaq, xafif-jeńil hámtaǵı basqa. Bul atalıwlar olardıń xarakterin
yamasa payda bolıw jayın ańlatıwı múmkin yamasa muzıkada qabıl
etilgen qosıqiy ritmlarning atların kórsetiwi múmkin.
Aqsaq ritmi ush eki úlesli hám bir úsh úlesli gruppalardan dúzilgen. Bul
ritm háreketiniń bir xilda emesligi onıń atınan da kórinip turıptı.
Saqil - salmaqli usıl, 39 zarbdan ibarat quramalı strukturanı ózinde
sáwlelengen etedi. Xalıq muzıkası menen bir qatarda jáne onıń tásiri
astında dástúriy, yaǵnıy klassik muzıka da qáliplesken. Dástúriy turk
kórkem ónerinde aslamlardıń roli asa úlken bolıp tabıladı. Aslamlar
kórkem óneri poeziya hám muzıkanı óz ishine alǵan. Aslamlar ádetde
ózleri jaratqan qosıqlardı saz ásbapları menen birge atqarıw etediler.
Kórkem earlier xalıqtıń árman -ármanları, dardu hásiretleri menen
baylanıslı bolǵan aslamlar xalıq arasında júdá ataqlı edi. Aslamlardıń
joqarı uqıpı áwladdan áwladqa awızsha dástúrler jolı menen miyraslar
bolıp qoralı qoylarkan, olarda turk xalıqTurkiya dástúriy muzıkasınıń
jetekshi janri esaplanmish mártebe túrlerindegi dóretpelerge salıstırǵanda
" mawsim" termini isletiledi. Mártebe óz gezeginde asbap -qosıq jolı
bolıp, asbap ásbaplar menen birge atqarıw etilip kelingen. Olardı
gruppa retinde de jırlaw múmkin. Ádetde, mártebe úlken gruppaiy formanı
quraydı. Ataqlı turk alımı Etem O'ngerning pikirine kóre turk
eski muzıkasında 556 mártebelerdiń atları eslatiladi. Biraq, bulardıń
hámmesi de házirge shekem jetip kelmegenligin, hátte geyparalarınıń
perde tiykarları belgisiz ekenligi belgilengenler etiledi. Turk eski muzıkası
daǵı mártebelerdiń tiykarǵı hám eń áyyemgi úlgileri tómendegiler: Puselik,
Chorgoh, Evich, Hijoz, Husayniy, Isfahon, Kurdi, ixayyar, Sorto, Nikriz,
Ras, Jaǵımlı tań samalı, Shashmaqomdaǵı tórtinshi maqamnıń ataması, Shexnoz,Sheber, Ushshaq, Zengulalar kiredi. Bul mawsimler
ózleriniń strukturalıq qásiyetlerine qaray úsh iri túrge bólinedi: Ápiwayı
(tiykarǵı ). Kóshirimli (transpozitsiya).
Quramalı.
Birinshi túrdegi ápiwayı mártebeler - ekinshi hám úshinshi túrdegi mawsim
(mártebe) larning tiykarǵı faktorı. Ápiwayı mártebeler bir turtlik (tetraxord)
hám bir beslik (pentaxord) yamasa kerisinshe, bir beslik hám bir tórtlıq
arqalı payda boladı. Turkiyada ámeldegi ápiwayı mawsimler quramına jámi
13 mártebe kiredi. Olar Chorgoh, Puselik, Kurdi, Ras, Ushshaq, Husayniy,
Sorto, Hijoz, Humoyun, Zengula, Qorachar, Sózinaklardan shólkemlesken.
Bir mártebeden baslanıp, basqa perdege kóshirilgen mawsim-mártebeler
kóshirimli, yaǵnıy transpozitsiyali mártebeler dep ataladı. Kóshirimli
mártebeler quramına - Chorgoh, Busalik, Kurdi, Zerguleli, Hijoz, Neva,
Shashmaqomdaǵı tórtinshi maqamnıń atamasılar kiredi. Joqarıda
aytıp ótkeni sıyaqlı, olar ápiwayı mártebelerden ónim
boladı. Quramalı mártebeler ápiwayı mártebelerge salıstırǵanda
forma tárepinen, mazmunan hám quraman
quramalılasqan mártebeler bolıp tabıladı. Turk quramalı
mártebeleriniń kelip shıǵıwı tariyxı bir qatar dereklerde atap ótilgen. Atap
aytqanda turk alımı YilmasO'ztuna óziniń " Turk dunyasi el, xalıq kitabi"
shıǵarmasında tómendegishe tariyplaydi: " Turk muzıkası tariyxında
Selim (1789 -1808) atı menen elga ataqlı patsha bolǵan. Ol dáwirde
atqarıwshı muzıkashılar júdá kem bolıp, patsha Selim óz muzıka
mádeniyatın bayıtıw maqsetindmuzıkashılarǵa hár qıylı mártebelerdi
jazıwdı buyıredi. Jazılǵan hár birmártebe ushın bolsa olarǵa sıylıq
shólkemlestiriw etedi. Ayırım dereklerge kóre, Selimning ózi de
kompozitor retinde 15 mártebe mawsiminı jaratqan ekan". Turk xalıq
muzıkalıq asbapları tómendegi gruppalardan ibarat : torli asbaplar :
baglama, saz ásbapları, tar Torli oq jaylı asbaplar : skripka yamasa kebab
kemane, Qara teńiz kemanchasi. Damli asbaplar : zurna, nay, fleyta, meli,
volinka. Zarbli asbaplar : baraban, buben, davul, def hám qasıq. Baglama-
Turkiyada eń kóp tarqalǵan xalıq asbabı bolıp tabıladı. Ólshewleri kelip
shıǵıs jayi hám oazisine qaray túrlishe ataladı. Soǵan qaray, olardıń
kóleminde de arnawlı bir ózgerisler bar. Bular baglama, devan-sazı, bozuk,
chogur, kopuz, irizva, djura, tambura hám hokaza. Ólshewleri boyınsha eń
kishi hám dawısı boyınsha eń jińishke baglama bul djura bolıp tabıladı.
Ólshewi sal úlkenlew hám dawısı bir oktavaga bálentlew asbap bolsa
tambura dep ataladı. Baglama shańaraǵı daǵı eń kúshli dawıs devan
sazına tiyisli, onıń dawısı tamburaga salıstırǵanda bir oktavaga bálentlew
bolıp tabıladı. Akkordni jırlawdıń bul kórinisinden tısqarı taǵı Kara Duzen,
Misket Duzeni, mustezat, Abdal Duzeni, Rast Duzeni hám taǵı
basqalar bar.