O'zbekiston-koreya xalqaro universiteti avtomobilsozlik fakulteti

2.Rasm.Tormoz Mexanizmlari
Amalivotda barabanli, kolodkali mexanizmlami oddiy qilib “bara- banii" yoki ‘'Kolodkali” deb qo’yaqolinadi. Shuningdek, kolodkali va diskli tormoz mexanizmini diskli. deb “kolodka” so‘zini qo'shmav aytiladi. Shunga o'xshash tasmali barabanli mexanizmini “tasmali”, deb qisqartirib aytiladi. Quvida tekstlarda ‘‘tormoz mexanizmi’' deyishning o'rniga. qisqa qilib “tormoz” degan termin ishlatiladi.
Tasmali tormozlar to‘rt xil boiadi: oddiy, yigilgan, differensialli va suzuvchi
Oddiy tasmali tormozni aylanishning yo‘nalishi o‘z- garganda, samarasi pasayadi. Shu bois bu tormoz keng tarqalmadi.
Yig‘mali tasmali tormozlarda servoharakat samarasi va tormoz momenti kam. Shuning uchun bu tormoz ham keng tarqalmadi.
Differensialli tormozlarda ham tormoz barabani teskari aylanganda (rasmda punktir chiziq) tormoz momenti shiddat bilan pasayib ketgani tufayli, bu xildagi tormoz amaliyotda butunlay ishlatilmadi.
Suzuvchi tasmali tormoz traktorlarda eng ko'p tar- qalgan xiliga kiradi, chunki tormozning samarasi yuqori va tormoz barabani qavsi tomonga aylanmasin, bir xil tormozlaydi.
Barabanli tormozlar. Ular traktor va avtomobillarda keng tarqal- gan tormozlar, asosan, quruq tipida bo'lib. traktor va avtomobillarning g‘ildiraklarida yoki transmissiyasida ushlab turish tormozlari sifatida ishlatiladi. Ular to‘rt xilda boiadi .
- kolodkasi bir xil siljuvchi tormozlar;
- tayanchlari bir tomonda boigan tormozlar;
- tayanchlari yuqorida va pastda almashilgan tormozlar;
- servokuchaytirgichli tormozlar.
Kolodkasi bir xil siljituvchi tormozda kolodkalar tormoz bara-
baniga bir xil kuch bilan qisiladi. Bu friksion ustquymani bir xil yeyilishiga olib kelib, tormoz barabanining aylanish yo'nalishiga bogiiq boimaydi. Kamchiligi: kolodkani keruvchi mushtchasiga kuch kelib tezroq yeyiladi.
Tayanchlari bir tomonli tormozning kolodkalari aylanish yo'na- lishi o‘zgarsa ham kolodkalaming vazifasi shunga mos ravishda o'zganb. tormozni bir xil ishlashini ta'minlaydi.
Tormoz konstruksiyasini hozirgi variantlarida yo‘nalishi tomoni- dagi friksion ustquymaninguzunligmi ko'proq, ikkmcbisini esakamroq qilinmoqda.
Tayanchlari almashgan tormozlar. Bunda har bir kolodka alohi- da gidravlik vuritmaga ega. Oldinga harakatda ikkala tormoz kolodkasi aktiv hisoblanadi, orqaga harakatlanganida esa lkkalasi ham passiv boiadi. Bu tormoz avtomobilni oldi g'ildiraklaming tormoz sifatida keng tarqalgan.
Servokuchaytirgichli tormozda ikkala kolodkaning yuritmasi umumiy. Tormozlash samarasi yuqori, lekin muvozanatlashuvi past va tormozlanish shiddatli boigani uchun g‘ildirak tormozlari sifatida qoilanilmaydi.
Diskli tormozlar. Bu tormozlar avtomobillarda, gildirakli va zan­ jir tasmali traktorlarda keng qoilanilgan. Bu tormozlar transmissiya yoki g'iidiraklarda qo'llanilishiga qarab quruq va hoi xiliga ajraladi.
Oxirgi davrlarda bu tormozlar barabanli tormozlami siqib chiqarib, ularda quruq xili qoilanilmoqda. Ular ikki xil boiadi:
- ochiq, bir diskli,
- berk, ikki yoki kefp diskli.
Ochiq, bir diskli quruq tormozlar avtomobillarda keng tarqalgan.
Berk, tormozlar servokuchavtirgich bilan traktorlarda keng tarkalgan.
Ochiq tipdagi diskli tormoznmg tormoz tavsifnomasi doimiy va ular yaxshi sovivdi. Kichik boiganligi uchun aylanuvchi disklammg inersiyasi kam. Lekin ular yaxshi muvozanatlashmagan. shuning uchun tormoz o‘qi ko'p yuklanadi. Shunga qaramasdan, ular hozirgi zamon yengil avtomobillarida keng qoilanilib kelinmoqda.
Tormoz yuritmalari
Tormoz vuritmasining vazifasi manbaadan olgan energiyani tormoz mexanizmiariga yetkazib berishdan iborat. Ular mexanikaviy, gidravlik va pnevmatik turlariga boiinadi.
Mexanik yuritma boshqalariga qaraganda eng sodda hisoblanadi. U manbaadan olgan kuchini o‘zgartirmaydi, qancha boisa, shunchani bevosita tormoz mexanizmiga uzatadi. Lekin kuchni uzatish paytida har xil ishqalamshlaming boiishi tufayli fovdali ish koeffitsiyenti kam. Bundan tashqari. kuchni uzatishda qatnashayotgan tortqi, richaglar deformatsiyalanish xususiyatiga ega. Shuning uchun mexanik yuritma- lar kam qoilanilib. faqat ushlab turuvchi tormozlarda qoilanilmoqda Ushlab turuvchi tormozlaming qoilanilishining yana bir sababi shuki, ular cheklanmagan vaqtga berilgan kuchni qiymatini pasaytirmagan holda saqlab turadi. Gidravlik va pnevmatik tormozlarda bu xususiyat vo'q.
Gidravlik yuritma manbaa tomonidan qo'yilgan kuchni suyuqlik yordamida kuchaytirib, tormoz mexanizmiga o‘tkazadi. Gidravlik yu- ritmada vakkumli kuchaytirgichni qo'shib ishlatilishi esa, bu yurit- maning samarasini yanada orttiradi. Vakuumli kuchaytirgich suyuq- likni kuchini yanada orttiradi. U atmosfera bosimi bilan kiritish traktidagi bosimning farqiga asoslanib ishlavdi. Bosimlar farqi esa dvi- gatel yurganida hosil boiadi. Bunday vuritmalar yengil avtomobillarda keng tarqalib bormoqda.
Pnevmatik yuritmalar. Bunday yuritmalar katta massa (9 t) va quvvatga ega boigan yuk avtomobillarida qoilaniladi. Chunki ularda tormoz mexanizmiga uzatiladigan kuchni nihovatda orttirish mumkin. Bularga energiva manbai boiib, ballonlarda qisilgan havo hisoblanadi. Pnevmatik yuritmali tormozning ishlashi .
Tormozlash tugagandan so‘ng tepki qo‘yib yuboriladi. Kran tor4 moz magistralini resiverdan ajratib, atmosfera bilan bogiaydi, natijada magistralda bosim kamayadi, kolodkalar o4zlarining prujinalari кuchi ostida avvalgi holatiga qavtadi.
Gidravlik va pnevmatik yuritmalar asosiy agregatlarining vazifalari
a) gidravlik tormozlarda
Bosh tormoz silindri. Tormoz tepkisiga qo'vilgan kuchni ko'paytinb, gildiraklardagi ishchi silindrgayetkazib berishdan iborat.
Tormoz kuchini rostlovchi moslama. Kerak bo'lganda oldingi va orqa g‘ildiraklar tormoz mexanizmida kerakli bosim kuchini proporsiyasini rostlab turadi.
Ishchi silindr. Bosh tormoz silindridan bosim ostida kelgan suvuqlikni kolodkalami kerish kuchiga avlantirib beradi.
b) pnevmatik tormozlarda:
Havo ballonlari. Qisilgan havoni jamg'arish. uni sovitish, suv va moy bugiarini kondensatsiyalash uchun xizmat qiladi.
Bosim rostlagich. Tormoz tizimida talab qilingan havo bosimini avtomatik ushlab turish uchun xizmat qiladi.
Saqlagich klapani. Pnevmatik tormoz tizimini rostlagichi buzil- ganda undagi bosimni haddan tashqari ortib ketishidan saqlavdi. U 0,9....0,95 MPa bosimda ishga tushadi.
Biriktirish muftasi. Asosiy traktor yoki avtomobil bilan tirkama- mng orasidagi havo shlanglarini ulash, agar tirkama tormozi ishdan chiqsa. mufta tirkama tomonga havoni otishini to'xtatadi.
Tormoz kameralari. G ildirak tormozlarini ishga tushirish uchun xizmat qiladi.
Ajratish klapani. Biriktirish muftasigao'matilgan boiib, tirkama- lar pnevmatik tizimini asosiy traktor yoki avtomobil pnevmatik tizimi- dan ajratib qo‘yish uchun xizmat qiladi.
Kambinatsiyalashgan tormoz krani. Traktor yoki avtomobil va tirkamalami pnevmatik yuritmalarini boshqanshga xizmat qiladi.
Antiblokirovka tizimi
Tormoz kuchini rostlovchi qunlma harakat paytida g'ildiraklami harakat yuzasi bilan boigan ilashishini o'zaarishini sozlaydi. Ilashishga esa ko‘p omillar ta'sir etadi. Asosivlaridan biri, y o i qoplamasining sifati va holati hisoblanadi. Bunday hollarda gildirak bilan harakat yuzasi orasidagi kontakt yuzada sirpanish va harakat tezligining ta’siri kam emas.
Shuning uchun zamonaviv, avtomobillarda. ayniqsa antiblokirov- katizimi (AVT) voki avtomobillarning texnik tavsifnomasidayozilishi bo'yicha (AVS) o‘matilgan. Bu gildiraklami blokirovka boiib qolish imkoniyatini oldini oladi.
Yuqoridagi tormozlardan tashqari avtomobilni sekmlatish. tormoz- lash, ayniqsa, uzun qiyalikda ko'p hollarda dvigatel yordamida ham tormozlanadi. Buning uchun qiyalikda pastki uzatmalar pog'onasini ulash kerak boiadi. Sekinlashishning kattaligi qancha katta boiishi kerak boisa, uzatmalar pog'onasi ketma-ketlikda pasaytirib boriladi. Bu usul qiyalikda uzoq muddatga tormoz bilan harakat qilishga nisbatan afzal boiishi mumkin.
Tormozlardagi nosozliklar va ularga texnik xizmat ko‘rsatish.
Gildiraklardagi tormozlaming yaxshi ishlashi tormoz yoii va barcha gildiraklarni bir xil tormozlamshi bilan belgilanadi. Tormoz tizimining asosiy nosozligi, tormoz mexanizmining ajratmasligi. tormozlanish paytida traktor va avtomobillarning yonga olib ketishi, to ia to‘xtatish uchun tormoz tepkisiga ortiq darajada kuchning qo'yilishi.
Tormozlanish paytida tormoz tepkisi yoiining ko'payishi voki kuchsiz tormozlash pnevmatik yuritmaga havoning kirib qolishi, havo ballonlaridan havoni voki gidravlik yuritmada suyuqlikni kamayib ketishi, kolodkalardagi nakladkaiaming veyilishi tormoz tizimining asosiy nosozliklari hisoblanadi.
Nosozliklami bartaraf etish uchun quyidagilami bajarish zarur boiadi:
- tormoz mexanizmlarini qotirilishi kerak boiganlarini qotirish, loy va boshqa narsalardan tozalab, kolodka va barabanlar o'rtasidagi tirqishni, rostlash;
- friksion nakladkalar yeyilgan boisa, almashtiriladi. Almash- tirishni o‘z vaqtida amalga oshirish muhim hisoblanadi;
- chap va o‘ng gildiraklardagi kolodkalar bir vaqtda almash­ tiriladi. Aks holda ularni tormozlanishi ikki xil boiib, traktor yoki avtomobilni yonga olib ketishiga sabab boiadi;
Gidravlik yuritmaga ega boigan tormozda, tormozlanish oxirida tepki bilan pol orasidagi masofa 25 mm boiishi kerak. Unday
boimasa. rostlanadi.
Pnevmatik yuritmali tormozda kolodka bilan baraban orasidagi
tirqish tormoz kamerasi shtokini yo'lini ortishi bilan aniqlanadi. Shtok- ning y o ii 25...30 mm dan oshmasligi kerak.
Tormoz tepkilarining salt vo'li tortqilarining uzunligini o'zgartirish bilan amalga oshiriladi.