«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»

-siz, -man, -miz
). 
(O. Yoqubov)
INKOR IFODALOVCHI MORFOLOGIK 
VOSITALAR USLUBIYATI
1-topshiriq.
  Inkor ma’nosining ifodalanishiga diqqat qiling.
1.  Yormat butun voqeadan yaxshi xabardor bo‘lishiga qaramay, tabiiy, 
aytmadi.  (Oybek) 2. Dadang seni qidirib ketib, mana, haliyam qaytgani 
yo‘q. (Erkin A’zam) 3. Hamroyev hech qachon majlisga borgan emas, 
ammo fursati bo‘lganda, bir tayyorlanib bormoqchi. (Abdulla Qahhor) 
2-topshiriq.
  Inkor ma’nosini ifodalovchi birliklarni aniqlang.
1. Ammo mendan so‘rasang, Marg‘ilondagi na qudamiz va na 
kelinimizni hech bir vajh bilan kamsita olmayman, balki bizga quda 
bo‘lmoqqa eng muvofiq kishilar edi. (Abdulla Qodiriy) 2. Otabek na 
Yusufbek hojiga, na O‘zbek oyimga va na Hasanaliga Marg‘ilondan tez 
qaytib kelish sababini aytmagan. (Abdulla Qodiriy) 3. Kim bilmaydi buni! 
Kimga kerak, ayting! (Asqad Muxtor)

---

61
Tilimizda inkorni ifodalovchi morfologik vositalar sifatida fe’lning 
bo‘lishsizlik shaklini yasovchi -ma qo‘shimchasini, emas, yo‘q kabi 
so‘zlarni, shuningdek, na..., na yordamchisini ko‘rsatish mumkin. Bu 
vositalar turli nutqiy uslublarda qo‘llanib, bir qator uslubiy ma’nolarni 
ifodalashga xizmat qiladi.
 Masalan, fe’lning bo‘lishsizlik shaklini yasovchi -ma  qo‘shim -
chasi so‘zlashuv, badiiy va publitsistik uslublarda tasdiqni, tasdiqning 
kuchli ta’kidini ifodalashi mumkin. Ritorik so‘roq gaplar tarkibida 
bu qo‘shimcha ko‘proq uchraydi va tasdiqni kuchaytirib ko‘rsatadi. 
Masalan:  Rahimov g‘animga tashlangan chog‘da Alpomish shiddatin 
payqamagan kim?! (A. Oripov) («Hamma payqagan» degan fikr yorqin 
ifodalangan).
Bo‘lishsizlik ifodalovchi -ma qo‘shimchasi fe’l tarkibida -moq, 
-moqda, -moqchi kabi qo‘shimchalar mavjud bo‘lganda, fe’lga qo‘shila 
olmaydi, bu o‘zbek nutqiy odatida yo‘q. Masalan, kelmamoq, 
kelmamoqda, kelmamoqchi kabi qo‘llanishlar mumkin emas. 
Ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmalarining har ikki qismi, ya’ni ham 
yetakchi, ham ko‘makchi fe’lga bu qo‘shimcha qo‘shilganda ham, 
inkor emas, balki qat’iy tasdiq ifodalanadi Masalan: Dushmanni 
yengmay qo‘ymaydi («albatta, yengadi» ma’nosida); Hech kim bilmay 
qolmaydi  («albatta, hamma biladi» ma’nosida).
Na..., na yordamchisi inkor bog‘lovchisi sifatida ham, inkor 
yuklamasi sifatida ham inkorning kuchli va qat’iy ifodalanishiga 
xizmat qiladi, nutqning emotsional-ekspressivligini kuchaytiradi.
Inkor ma’nosi ba’zan so‘zlashuv uslubida, demakki, badiiy uslubda 
ham ohang (intonatsiya) yordamida ifodalanishi mumkin. Masalan: 
Bir kuni egarga o‘ngarib, opqochaman-ketaman, – dedi o‘tni tizzasiga 
bosib. – Topib bo‘ptilar keyin! (Murod Mansur)