O‘zbekiston milliy universiteti horijy filologiyasi fakulteti O‘zbek

Fonologiyaning fan sifatida yuzaga kelishi

2.Fonema nazariyalarining yuzaga kelish davri.Tilshunoslik faninig keyingi taraqqiyoti shuni ko‘rsatdiki ,faqat tovush bilan harf emas, balki tovushning fizik tabiati bilan uning til mexanizmidagi roli ham bir-biriga mos bo‘lavermas ekan.

1.“Fonema” tushunchasi paydo bo‘lganga qadar bo‘lgan davr: bu davrda tovush va fonema aniq farqlanmagan, hattoki tovush bilan harf qorishtirilgan.

I .A. Boduen de Kurtenening 1870- yilda yozilgan «X1V asrgacha bo‘lgan qadimgi polyak tili haqida» nomli magistrlik dissertatsiyasida fonetikaning ikkita vazifasi borligi alohida ta’kidlanadi:

1 - v a z i f a — tovushning fizik tabiatini o‘rganish. Bu vazifa'fonetikaning akustik va fiziologik aspektlarini tashkil qiladi;

2-vazifa — tovushlarning til mexanizmidagi rolini, xalqning sezishi, his etishida tovushlarning ahamiyatini o‘rganish.Bunda tilning eng kichik (minimal) birligi haqidagi tushunchaga asos solinadi. Keyinroq bu birlik I.A. Boduen de Kurtene va uning shogirdi N.Krushevskiy tomonidan fonema deb nomlanadi. Shundan boshlab, fanda harf bilan tovushnigina emas, balki tovush (fon) bilan fonemani ham qat’iy farqlash zarurati paydo bo‘ladi.

Fonemika - fonologiyaning bir qismidir, u fonlarning fonemalarga birlashuvini o‘rganadi.U sigmental fonologiya deb ham ataladi.

Kul va gul so‘zlaridagi “u” tovushlarining har biri alohida fonlar bo‘lib, bu ikki fon bitta “u” fonemasiga birlashadi va shu fonemalarning allafonlari sanaladi.

Gul va qo‘l so‘zlaridagi “u” va “o‘” bitta fonemaning allafonlari sanalishi mumkinmi?