O‘zbekiston milliy universiteti m. ShAripov d. Fayzixo‘jayeva mantiq tarixi va nazariyasi falsafa yo‘nalishi talabalari uchun Darslik Toshkent

Qoldiqlar metodi. Bu metod tatbiq etiladigan obyekt murakkab hodisadan iborat bo‘lib, bittasidan boshqa qismlarining sabablari aniq bo‘lganda, ana shu qolgan qismni vujudga keltiruvchi sababni topish maqsadida qo‘llaniladi. Aniqlash va asosning boshqa usuli bo‘lgan qoldiqlar usuli barcha qonuniyatlarning ajralib turuvchi funksiyalarini aniqroq ifodalaydi. Uning ifodalanishi quyidagicha: “Har qanday fenomendan avvalgi qismlarni olib tashlang va fenomenning qoldig‘i o‘sha avvalgi qismlarning ta’siridir”.

Usul ba’zi ma’lum o‘zaro aloqalarni ham o‘rganishga bog‘liq bo‘ladi, chunki qat’iyan deduktiv usul ta’siridagi boshqa ma’lum va taxmin qilinadigan ta’sirlarni ajratib olish lozim.

Ushbu usulning ajoyib namunasi Adams va Le-Verrier tomonidan Neptun sayyorasining ixtiro qilinishidir. Uran planetasining harakati Nyuton qonuni yordamida o‘rganilib kelingan. Uning orbitasi Quyosh va planetalar Uran orbitasi ichida o‘z harakatini namoyish qiluvchi yagona aniqlangan jismlar ekanligi to‘g‘risidagi taxminga asoslangan holda chizmaga tushirilgan. Biroq Uranning hisoblangan holatlari kuzatuvlardagi holat bilan mos kelmaydi.

Ushbu farqni izohlovchi bir taxmin planetaning Uran orbitasidan tashqaridagi gravitatsion harakati bilan tushuntirilishi mumkin, planetaning bunday taxminiy holati Uranning harakatlardagi to‘lqinlanishlardan hisoblangan. Shuningdek, yaqinroqda joylashgan Neptun planetasi ham shu usulda hisoblangan. Ushbu yutuq qoldiqlar usulini tasdiqlagan.

Biroq Neptunni joylashtirish borasidagi bahs-munozaralar qat’iyan deduktiv bo’lib ko‘rinadi. Avvalambor, biz Nyuton gravitatsiya qonunining universalligini anglashimiz lozim. Ikkinchi o‘rinda esa, Uranning o‘z orbitasi ichidagi jismlar va orbita tashqarisidagi bir no‘malum jism bilan belgilanishini anglashimiz lozim. Agar biz Uranning kuzatilgan harakatlarning qanchasi ichki planetalar ta’sirida sodir bo‘lishini bilsak, ushbu no‘malum jismning holati ham hisoblab chiqilishi mumkin. Hozir qoldiqlar prinsipining o‘zi Uranning harakatini kuzatishdagi farqlarni tushuntirib bera olmaydi. Ushbu to‘g‘ri kelmaydigan farqlarni yuqori ehtimolli qonuniyati aniq taqdim qilinishi lozim. Qonuniyat shunchaki qilingan taxminlarga ko‘ra, ichki massalar kuzatilgandagi o‘zgarishlar natijasida yo‘q bo‘lib ketishini ifodalaydi. U qoldiq fenomenlar manbasi qayerda joylashishini taklif qilmaydi. U qoldiq manbaining taxminiy manbasi ularga asosli bog‘langanligini ko‘rsatmaydi.

Biz Neptun planetasining holatini faqatgina agar tortishish kuchlari qaysi qonunga ko‘ra birlashishini bilsak hisoblay olamiz. Uchburchaklar bir-biridan “mustaqil” harakatlanadi deb taxmin qilinadi. Bu shuni anglatadiki, agar ichki planetalardan biri quyosh sistemasidan chiqib ketsa ham, qolgan planetalarning Uranga kuchlanish magnitudasining holati va massasidan hisoblanishi mumkin bo‘ladi. Ushbu holatda o‘rganilgan kuchlar mustaqil bo‘lmasa (boshqacha qilib aytganda, ikki kuchning ta’siri izolyatsiyada ham aniqlanishi mumkin bo‘lsa), qoldiqlar usulini qo‘llab bo‘lmaydi.

Qoldiqlar usulining muhokama yuritish jarayonida amal qilishini quyidagi sxema ko‘rinishida ifodalash mumkin:

A, B, C lar a, v, s, d larni keltirib chiqaradi.

A a ni keltirib chiqaradi. V v ni keltirib chiqaradi.

C c ni keltirib chiqaradi.

Ehtimol, qandaydir X mavjud bo‘lib, u d ni keltirib chiqarayotgan bo‘lsa kerak.

Qoldiqlar metodiga ko‘ra, agar o‘rganilayotgan murakkab hodisani tashkil etuvchi hodisaning (yoki hodisa qismining) bitta holatdan boshqa holatlar bilan aloqasi zaruriy tavsifga ega bo‘lmasa, ana shu qoldiq holat mazkur hodisaning (hodisa qismining) sababi bo‘lishi mumkin.

Ilmiy induksiya’ning boshqa metodlari singari qoldiqlar metodi ham ehtimoliy bilim olish vositasi hisoblanadi.