O‘zbekiston milliy universiteti m. ShAripov d. Fayzixo‘jayeva mantiq tarixi va nazariyasi falsafa yo‘nalishi talabalari uchun Darslik Toshkent

Shartli sillogizmlar nazariyasi. Ilk O‘rta asrlarda shartli sillogizmlar nazariyasining ishlab chiqilishi, shubhasiz, Forobiyning xizmati hisoblanadi. Forobiyning shartli sillogizmlar haqidagi ta’limoti Aristotel mantiqiy ta’limotini shunchaki to‘ldirish emas. N.Resher “Aristotelning “Birinchi Analitikasiga” Forobiyning qisqacha sharhi” nomli tadqiqotida ta’kidlab o‘tganidek, mutafakkir shartli sillogizmlarga alohida e’tibor beradi va bu masala bilan bog‘liq qator original mulohazalarni bayon qiladi.¹⁷⁹

Forobiy shartli sillogizmlar to‘g‘risida shunday deb yozadi: ”Shartli sillogizm ham ikki asosdan tashkil topadi katta (shartli mulohaza bo‘lgan) va kichik (qat’iy mulohaza bo‘lgan), ular istisno qiluvchi qo‘shimchalar bilan bog‘langan.¹⁸⁰”

Mutafakkir shartli sillogizmlarni ikki guruhga bo‘ladi. Birinchi guruh shartli-qat’iy sillogizmlarni ifodalaydi. Ularni Forobiy shartli-qo‘shuvchi sillogizm deb ataydi. Bu sillogizmning quyidagi ikki modusini ta’riflab beradi. 1. Kichik asosda shartli mulohazaning sharti (antetsedent), xulosada natijasi (konsekvent) tasdiqlanadi 2. Kichik asosda shartli mulohazaning natijasi (konsekvent) inkor qilinadi, xulosada esa sharti (antetsedent) inkor qilinadi.

Forobiy faqat aniq xulosa beruvchi shartli sillogizmlar voqelikni bilish uchun xizmat qiladi, deb ko‘rsatadi. U shartli sillogizmning sharti chin bo‘lsa, unda xulosaning chin asoslaridan kelib chiqishi shubhasizdir, deb ta’kidlaydi.

Hozirgi mantiq ilmida ayiruvchi-qat’iy deb ataluvchi sillogizmlarni Forobiy shartli-ayiruvchi sillogizm deb ataydi. U ayiruvchi-qat’iy sillogizmning uch modusi mavjud deb ta’kidlaydi. Birinchi modusda ayiruvchi asosdagi bo‘linmalar to‘liq ko‘rsatiladi. Masalan: «Bu son juft yoki toq. Bu son juft. Demak, bu son toq emas.” Xulosa chiqarishning bu ko‘rinishida katta asos – ayiruvchi mulohaza, kichik asos qat’iy mulohazadir. Kichik asosda ayiruvchi mulohaza tarkibidagi bo‘linmalardan biri tasdiqlansa, xulosada ikkinchisi inkor qilinadi. Bu modus ponendo tollens, ya’ni tasdiqlab, inkor etuvchi modus deb ataladi.

Ayiruvchi – qat’iy sillogizmning ikkinchi modusida kichik asos inkor mulohaza bo‘ladi. Unda ayiruvchi asosdagi bo‘linmalardan biri inkor qilinadi, xulosada esa ikkinchi bo‘linma tasdiqlanadi. Bu modus tollendo ponens, ya’ni inkor etib, tasdiqlovchi modus deb ataladi. Masalan: Bu son juft yoki toq. Bu son juft emas. Demak bu son toq.

Forobiy ikkidan ortiq bo‘linmadan iborat bo‘lgan ayiruvchi mulohazaga asoslangan sillogizmga alohidaa e’tiborni qaratgan. Uning fikricha, xulosada bitta bo‘linma qolguncha boshqalari inkor etiladi. Masalan: Bu son katta, kichik yoki teng. Bu son kichik emas. Unda u katta yoki teng. Bu son katta emas. Demak, u teng son. U sillogizmning bu ko‘rinishini uchinchi modus deb biladi.

Agar ayiruvchi asosdagi bo‘linmalar soni to‘liq olinmagan bo‘lsa, unda birinchi modusdan foydalaniladi, ikkinchi modus orqali esa bu kabi sillogizmlardan xulosa chiqarib bo‘lmaydi deb ta’kidlaydi. Masalan: Buyumlarning rangi yo oq, yo qizil, yoki kulrang. Buyum qizil rangda. Demak, buyum oq ham, kulrang ham emas.

Entimemaning tuzilishi haqida fikr yuritar ekan, Forobiy «entimemaning dastlabki qismlari sillogizmning dastlabki qismlaridir, chunki ulardan qat’iy va shartli mulohazalar tarkib topadi»,¹⁸¹- deb yozadi. U sillogizmning hamma figuralaridagi moduslar entimema ko‘rinishini oladi, shartli sillogizmdan shartli entimema kelib chiqadi, deb ko‘rsatadi.

Murakkab sillogizmlarni tahlil qilib, Forobiy uning turli ko‘rinishlarda tarkib topishi mumkinligini ta’kidlaydi. U murakkab sillogizmni isbotlashda qo‘llanilishini quyidagi misol orqali tushuntirib beradi:

-hamma jism murakkabdir;

-hamma murakkab buyumlar aksidensiyalar bilan bog‘liq;

-hamma jismlar aksidensiya bilan bog‘liq;

-hamma aksidensiya bilan bog‘liq bo‘lgan narsalar Yaratuvchi bilan bog‘liq;

-hamma jismlar Yaratuvchi bilan bog‘liq;

-hamma Yaratuvchi bilan bog‘liq bo‘lgan narsalar o‘z Yaratuvchisidan avval kelmaydi;

-hamma jismlar o‘z Yaratuvchisidan avval kelmaydi;

-hamma o‘z Yaratuvchisidan avval kelmaydigan narsalar, Yaratuvchi mavjud bo‘lishi bilan vujudga keladi;

-hamma jismlar Yaratuvchi mavjud bo‘lishi bilan vujudga keladi;

- hamma Yaratuvchi mavjud bo‘lishi bilan vujudga keladigan narsalar vaqtda mavjud bo‘ladi;

-hamma jismlar vaqtda mavjud bo‘ladi;

-hamma vaqtda mavjud bo‘lgan narsalar borliqda yaratiladi;

-hamma jismlar borliqda yaratiladi.¹⁸²