O`zbekiston Oliy va O`rta maxsus ta`lim vazirligi Namangan Davlat universiteti
Download 1.75 Mb. Pdf ko'rish
|
fumksional matematika
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3.3. Metrik fazolarda kompakt to‘plamlar
- 3.4-teorema.
- Isbot.
- 3.1-natija.
- 3.5-teorema.
- 3.10-ta’rif.
- 3.11-ta’rif.
- 3.6-teorema.
Misol. 3.10. X deb ratsional sonlar to‘plamini belgilasak, u to‘la bo‘lmagan metrik fazo bo‘ladi. Uning to‘ldirmasi * X - haqiqiy sonlardan iborat metrik fazo bo‘ladi. ] , [ 2 b a C to‘la bo‘lmagan metrik fazo bo‘ladi. Uning to‘ldirmasi ] , [ 2 b a L fazodir (8-§ ning 8.15 va 8.17-misollariga qarang). 3.3. Metrik fazolarda kompakt to‘plamlar Matematik analiz faniga qat’iy asos solishda va uning rivojida Bolsano- Veyershtrass teoremasi va Geyne-Borel lemmalari fundamental ahamiyatga ega. Bolsano-Veyershtrass teoremasiga ko‘ra sonlar o‘qidagi istalgan chegaralangan cheksiz to‘plam kamida bitta limitik nuqtaga ega. Geyne-Borel lemmasiga ko‘ra sonlar o‘qidagi ] , [ b a kesmaning istiyoriy ochiq qoplamasidan chekli qism qoplama ajratib olish mumkin. Sonlar o‘qidagi chegaralangan cheksiz to‘plamlar va kesmalarning bu xossalarini metrik fazolarda umumlashtirish maqsadida biz kompaktlik tushunchasiga kelamiz. Kompakt to‘plamlar tushunchasi metrik fazolardagi asosiy tushunchalardan biri hisoblanadi. Kompakt to‘plamlar kompakt operatorlarni ta’riflashda va ularni tekshirishda qo‘llaniladi. Bizga X metrik fazo berilgan bo‘lsin. M va α A to‘plamlar X ning qism to‘plamlari bo‘lsin. { } ' α A to‘plamlar sistemasi { } α A to‘plamlar sistemasining qismi bo‘lsin. 3.4-ta’rif. Agar U α α A M ⊂ bo‘lsa, { } α A to‘plamlar sistemasi M to‘plamning qoplamasi deyiladi. Agar { } ' α A ⊂ { } α A qism sistema uchun U ' ' α α A M ⊂ bo‘lsa, u holda { } ' α A sistema M ning qism qoplamasi deyiladi. Xususiy holda, U α α A X = bo‘lsa, u holda { } α A to‘plamlar sistemasi X fazoning qoplamasi deyiladi. 3.5-ta’rif. Agar X K ⊂ to‘plamning istalgan ochiq qoplamasidan chekli qism qoplama ajratish mumkin bo‘lsa, u holda K kompakt to‘plam deyiladi. Agar 45 X fazoning istalgan ochiq qoplamasidan chekli qism qoplama ajratish mumkin bo‘lsa, u holda X kompakt metrik fazo deyiladi. Quyida ko‘rsatamizki, sonlar o‘qida ] , [ b a kesma kompakt to‘plam bo‘lishi bilan bir qatorda n R va n C fazolarda istalgan chegaralangan yopiq to‘plam kompakt to‘plam bo‘ladi. Aksincha, sonlar o‘qi, n R va n C fazolar kompakt bo‘lmagan metrik fazolarga misol bo‘ladi. Endi 3.5-ta’rifga ekvivalent bo‘lgan quyidagi ta’rifni keltiramiz. 3.6-ta’rif. Agar K to‘plamdan olingan ixtiyoriy } { n x ketma-ketlikdan K da yaqinlashuvchi qismiy ketma-ketlik ajratish mumkin bo‘lsa, K ga kompakt to‘plam deyiladi. 3.7-ta’rif. Agar M to‘plamning yopig‘i ] [M kompakt to‘plam bo‘lsa, yoki ixtiyoriy M x n ∈ } { ketma-ketlikdan X da yaqinlashuvchi qismiy ketma-ketlik ajratish mumkin bo‘lsa, M ga nisbiy kompakt to‘plam deyiladi. Endi biz R n yoki C n fazolardagi to‘plamlarning kompaktlik kriteriysini beramiz. Quyida θ bilan n R ∈ ) 0 ..., , 0 , 0 ( nuqta belgilangan. 3.4-teorema. ( ) 1 , 1 , ≥ ≥ p C p R n p n p metrik fazodagi K to‘plam kompakt bo‘lishi uchun, uning chegaralangan va yopiq bo‘lishi yetarli va zarurdir. Isbot. Yetarliligi. Chegaralangan va yopiq n p R K ⊂ to‘plam berilgan bo‘lsin. K chegaralangan to‘plam bo‘lganligi uchun u biror [ ] r B , θ sharda saqlanadi, ya’ni ( ) K x r x x p n k p k ∈ ∀ ≤ = ∑ = , , 1 1 θ ρ . (3.12) Endi K to‘plamdan ixtiyoriy ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) p n p p p x x x x , , , 2 1 K = ketma-ketlik olamiz. ( ) } { p x ketma-ketlik hadlari ham (3.12) tengsizlikni qanoatlantiradi. Bundan esa ( ) { } ( ) { } ( ) { } p n p p x x x ,..., , 2 1 sonli ketma-ketliklarning chegaralangan ekanligi kelib chiqadi. Boltsano-Veyerstrass teoremasiga ko‘ra ( ) { } p x 1 ketma-ketlikdan biror ( ) { } 0 1 x songa yaqinlashuvchi ( ) { } 1 1 k p x qismiy ketma-ketlik ajratish mumkin. Chegaralangan ( ) { } 1 2 k p x ketma-ketlikdan Boltsano-Veyerstrass teoremasiga ko‘ra biror ( ) { } 0 2 x songa yaqinlashuvchi ( ) { } 2 2 k p x qismiy ketma-ketlik ajratish mumkin. Bu holda ham ( ) { } 2 1 k p x qismiy ketma-ketlik ( ) { } 0 1 x songa yaqinlashuvchi bo‘ladi. Xuddi shu yo‘l bilan n - chi qadamda chegaralangan ( ) { } 1 − n k p n x ketma-ketlikdan Boltsano- Veyershtrass teoremasiga ko‘ra biror ( ) { } 0 n x songa yaqinlashuvchi ( ) { } n k p n x qismiy ketma-ketlik ajratish mumkin. Natijada hosil bo‘lgan ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) { } n k n k n k n k p n p p p x x x x ,..., , 2 1 = ketma-ketlik ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 0 0 2 0 1 0 , , , n x x x x K = elementga yaqinlashadi. K yopiq to‘plam bo‘lganligi uchun ) 0 ( x K ∈ bo‘ladi. 3.6-ta’rifga ko‘ra K kompakt to‘plam bo‘ladi. 46 Zaruriyligi. Bizga n R metrik fazodagi K kompakt to‘plam berilgan bo‘lsin. n R fazoning ( ) { } ∞ = 1 , n n B θ ochiq qoplamasini olamiz. Tabiiyki, ( ) { } ∞ = 1 , n n B θ ochiq sharlar sistemasi K to‘plamni ham qoplaydi. K kompakt to‘plam bo‘lganligi uchun shunday chekli ( ) { } l i i n B 1 , = θ qism sistema mavjudki, u ham K to‘plamni qoplaydi. Agar biz l n n n , , , 2 1 K sonlarning eng kattasini 0 n bilan belgilasak, ( ) 0 , n B θ ochiq shar K ni saqlaydi. Bu esa K to‘plamning chegaralangan ekanligini bildiradi. Endi K ning yopiqligini isbotlaymiz. Teskarisidan faraz qilaylik, ya’ni K yopiq bo‘lmasin. U holda K R n \ to‘plamda K ning hech bo‘lmaganda bitta limitik nuqtasi mavjud. Uni 0 x bilan belgilaymiz. Limitik nuqta ta’rifiga ko‘ra 0 x ga yaqinlashuvchi } { k x , k x ∈ K ketma-ketlik mavjud. K kompakt to‘plam bo‘lganligi uchun } { k x ketma-ketlikdan K da yaqinlashuvchi { } l k x qismiy ketma- ketlik ajratish mumkin. } { k x ketma-ketlik 0 x ∈ K R n \ elementga yaqinlashganligi uchun uning ixtiyoriy qismiy ketma-ketligi, jumladan { } l k x qismiy ketma-ketlik ham 0 x ga yaqinlashadi. Bundan 0 x ∈ K ekanligi kelib chiqadi. Bu qarama- qarshilik K ning yopiq to‘plam ekanligini isbotlaydi. ∆ 3.1-natija. ( ) 1 , 1 , ≥ ≥ p C p R n p n p metrik fazodagi K to‘plam nisbiy kompakt bo‘lishi uchun, uning chegaralangan bo‘lishi yetarli va zarurdir. Metrik fazolarda nisbiy kompaktlik tushunchasi to‘la chegaralanganlik tushunchasi bilan ustma-ust tushadi. Shu maqsadda to‘la chegaralangan to‘plam tushunchasini beramiz. Bizga ) , ( ρ X metrik fazodan olingan A , M to‘plamlar va 0 > ε son berilgan bo‘lsin. 3.8-ta’rif. Agar ixtiyoriy M x ∈ uchun shunday A a ∈ mavjud bo‘lib, ε ρ ≤ ) , ( a x tengsizlik bajarilsa, A to‘plam M to‘plam uchun ε - to‘r deyiladi. A to‘plam M ning qismi bo‘lishi shart emas, umuman ∅ = M A I bo‘lishi ham mumkin. 3.9-ta’rif. Agar ixtiyoriy ε >0 son uchun M to‘plamning chekli ε - to‘ri mavjud bo‘lsa, M ga to‘la chegaralangan to‘plam deyiladi. Har qanday to‘la chegaralangan to‘plam chegaralangan bo‘ladi, lekin teskarisi o‘rinli emas. 3.5-teorema. ) , ( ρ X to‘la metrik fazodagi M to‘plam nisbiy kompakt bo‘lishi uchun, uning to‘la chegaralangan bo‘lishi yetarli va zarurdir ] 1 [ . Asosiy funksional fazolardan biri ] , [ b a C fazodir. Bu fazodagi to‘plamning kompaktlik kriteriysini keltiramiz. Paragraf so‘ngida ≥ p p , l 1 fazodagi to‘plamlarning kompaktlik kriteriysini beramiz. ] , [ b a C F ⊂ funksiyalar oilasi berilgan bo‘lsin. 3.10-ta’rif. Agar shunday 0 > C mavjud bo‘lib, ixtiyoriy F ∈ φ va barcha ] , [ b a x ∈ lar uchun C x ≤ ) ( φ tengsizlik bajarilsa, u holda F funksiyalar oilasi tekis chegaralangan deyiladi. 47 3.11-ta’rif. Agar ixtiyoriy 0 > ε son uchun shunday 0 > δ son mavjud bo‘lib, δ < − 2 1 x x tengsizlikni qanoatlantiruvchi ixtiyoriy [ ] b a x x , , 2 1 ∈ hamda barcha F ∈ φ lar uchun ( ) ( ) ε φ φ < − 2 1 x x tengsizlik bajarilsa, F funksiyalar oilasi tekis darajada uzluksiz deyiladi. 3.6-teorema. (Arsela teoremasi). [ ] b a C M , ⊂ to‘plam nisbiy kompakt bo‘lishi uchun uning tekis chegaralangan va tekis darajada uzluksiz bo‘lishi yetarli va zarurdir. Isbot. Zaruriyligi. [ ] b a C M , ⊂ - ixtiyoriy nisbiy kompakt to‘plam bo‘lsin. ] , [ b a C to‘la metrik fazo bo‘lgani uchun 3.5-teoremaga ko‘ra, ixtiyoriy ε da M ning chekli { } k ϕ ϕ ϕ , , , 2 1 K elementdan iborat 3 / ε - to‘ri mavjud. Har bir i ϕ funksiya ] , [ b a kesmada uzluksiz bo‘lganligi uchun u chegaralangandir, ya’ni [ ] ( ) k i K x i i b a x , , 2 , 1 , max , K = ≤ ∈ ϕ . 3 / max 1 ε + = ≤ ≤ i k i K K belgilash kiritamiz. ε /3 - to‘r ta’rifiga ko‘ra, har bir M ∈ ϕ uchun birorta i ϕ da ( ) [ ] ( ) ( ) 3 max , , ε ϕ ϕ ϕ ϕ ρ ≤ − = ∈ x x i b a x i tengsizlik bajariladi. Bu yerdan kelib chiqadiki, har bir x ∈ ] , [ b a uchun ( ) ( ) K K x x i i ≤ + ≤ + ≤ 3 3 ε ε ϕ ϕ . Shunday qilib, M to‘plam funksiyalar oilasi sifatida tekis chegaralangan ekan. Kantor teoremasiga ko‘ra har bir i ϕ funksiya ] , [ b a kesmada tekis uzluksiz bo‘ladi. Demak, ixtiyoriy ε son uchun shunday 0 > i δ mavjud bo‘lib, i x x δ < − 2 1 bo‘lganda ( ) ( ) 3 2 1 ε ϕ ϕ < − x x i i tengsizlik bajariladi. Aytaylik, i k i δ δ ≤ ≤ = 1 min bo‘lsin. Ixtiyoriy M ∈ ϕ uchun i ϕ funksiyani shunday tanlaymizki, ( ) 3 / , ε ϕ ϕ ρ < i bo‘lsin. U holda δ < − 2 1 x x shart bajarilganda ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) < − + − + − ≤ − 2 2 2 1 1 1 2 1 x x x x x x x x i i i i ϕ ϕ ϕ ϕ ϕ ϕ ϕ ϕ ε ε ε ε = + + < 3 3 3 o‘rinli. Bundan M ning tekis darajada uzluksizligi kelib chiqadi. Yetarliligi. Funksiyalarning [ ] b a C M , ⊂ oilasi tekis chegaralangan va tekis darajada uzluksiz bo‘lsin. Agar biz, ixtiyoriy 0 > ε son uchun M ning chekli ε to‘ri mavjud ekanligini ko‘rsatsak, 3.5-teoremaga ko‘ra M ning nisbiy kompakt to‘plam ekanligi kelib chiqadi. Hamma M ∈ ϕ va barcha ] , [ b a x ∈ uchun ( ) K x ≤ ϕ bo‘lsin. Ixtiyoriy 0 > ε uchun 0 > δ ni shunday tanlaymizki, barcha 48 M ∈ ϕ lar uchun δ < − 2 1 x x bo‘lganda ( ) ( ) 5 2 1 ε ϕ ϕ < − x x shart bajarilsin. Koordinatalar sistemasining OX o‘qidagi ] , [ b a kesmani b x x x x a n = < < < < = K 2 1 0 nuqtalar bilan uzunliklari 0 > δ dan kichik oraliqlarga bo‘lamiz va bu nuqtalar orqali OY o‘qiga parallel (vertikal) to‘g‘ri chiziqlar o‘tkazamiz. Keyin OY o‘qidagi ] , [ K K − kesmani K y y y y K m = < < < < = − K 2 1 0 nuqtalar bilan uzunliklari 5 / ε dan kichik oraliqlarga bo‘lamiz va bu bo‘linish nuqtalari orqali OX o‘qiga parallel (gorizontal) to‘g‘ri chiziqlar o‘tkazamiz. Shunday qilib, ] , [ ] , [ K K b a − × to‘g‘ri to‘rtburchak gorizontal tomoni δ dan kichik va vertikal tomoni 5 / ε dan kichik yacheykalarga ajraladi. Har bir M ∈ ϕ funksiyaga uchlari ( ) l k y x , nuqtalarda bo‘lgan va har bir k x nuqtada ) ( k x ϕ dan 5 / ε dan kichik chetlangan ψ siniq chiziqni mos qo‘yamiz (bunday siniq chiziq mavjud). Bu ) (x ψ siniq chiziqning tanlanishiga ko‘ra ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 5 , 5 , 5 1 1 1 ε ϕ ϕ ε ψ ϕ ε ψ ϕ < − < − < − + + + k k k k k k x x x x x x bo‘lgani uchun ( ) ( ) 5 3 1 ε ψ ψ < − + k k x x . tengsizlik bajariladi. Tuzilishiga ko‘ra ψ funksiya [ ] 1 , + k k x x kesmada chiziqli bo‘lganligi sababli, barcha [ ] 1 , + ∈ k k x x x lar uchun ( ) ( ) 5 3 ε ψ ψ < − x x k . Endi x - ] , [ b a kesmaning ixtiyoriy nuqtasi va k x esa x ga chapdan eng yaqin bo‘linish nuqtasi bo‘lsin. U holda ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ε ψ ψ ψ ϕ ϕ ϕ ψ ϕ ≤ − + − + − ≤ − x x x x x x x x k k k k . Shunday ekan yuqorida ko‘rsatilgan usulda qurilgan barcha ψ siniq chiziqlar chekli va u M to‘plam uchun ε - to‘r bo‘ladi. 3.5-teoremaga ko‘ra M nisbiy kompakt to‘plam bo‘ladi. ∆ Download 1.75 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling