O‘zbekiston respublik аsi oliy V а o‘rtа mаxsus tа`lim vаzirligi
Download 1.15 Mb. Pdf ko'rish
|
E.Mamadjanova Jahon musiqa tarihi - копия
|
M.Glinkaning simfonik ijodi. “
Аragoncha xota”, “Kamarinskaya”. Mixail Glinka XIX asr rus musiqasidagi deyarli barcha janrlar, jumladan simfonik ijodiyot asoschisi rolini o‘ynadi. Uning ispancha uvertyuralari, fantaziya va kichik shakldagi simfonik asarlari betakror ahamiyatga egadir. M.Glinkaning “Ispancha uvertyuralari” kompozitor ijodida va umuman rus musiqasida muhim o‘rin egallaydi. Bu kompozitorning o‘zga millat mavzulariga ilk murojaatlaridan biridir. Bu anʼana keyinchalik boshqa rus kompozitorlari tomonidan davom ettirildi. Taʼkidlash zarurki, yarqiroq, temperamentli ispancha raqsning mavzuiy materiali o‘zgacha ifoda vositalari va rivojlanish usullarini talab etardi. Bu - o‘zga millatli janubiy madaniyatning romantik hissiyotlari bilan bog‘liq yarqiroq orkestr fantaziyasi, kaprichchio va rapsodiyadek muhim janrdir. Bu yo‘nalishning bevosita davomi sifatida M.Balakirevning “Ispancha marsh mavzusiga uvertyura”, Rimskiy-Korsakovning “Ispancha kaprichchio”si, Chaykovskiy va Glazunov baletlaridagi serjilo ispancha raqslarlar yaratildi. M.Glinka “Ispancha uvertyuralar” ustida janubiy ispancha hayotning butun muhitini bevosita his qilib, ishladi. Ulardan birinchisi “ Аragoncha xota” kompozitor Ispaniyaga kelgandan so‘ng ko‘p o‘tmay yozildi (1845 yilning yozi va kuzida). Ikkinchisi, “Madriddagi tun” ancha keyinroq, kompozitorning Ispaniyaga safari chog‘ida yozib olgan materiallar asosida bastalangan (1848). Har ikki asar, ayniqsa ikkinchi uvertyura keyinchalik qayta ishlanadi. 37 M.Glinka cholg‘ulashtirishni takomillashtirib, orkestrlashni “zichlashtirib”, “ Аragoncha xota”ning umumiy kompozitsiyasini ancha kengaytiradi, va ikkinchi uvertyuraning birinchi varianti (dastlabki nomi – “Kastiliya haqidagi xotiralar”) o‘rniga “Madriddagi tun” nomli yangi variant yuzaga keldi (1851). Oradan biroz vaqt o‘tib ushbu asarlar M.Glinkaning do‘sti, taniqli publitsist Vladimir Odoevskiy maslahasitga ko‘ra “Ispancha uvertyuralar” degan nom oladi. Shuni taʼkidlash zarurki, yorqin folklor va go‘zal tabiat obraziga ega ispan mavzulari romantizm davrida sanʼat, teatrda ayniqsa keng tarqaldi. Garchi M.Glinkada Ispaniya obrazi shunchaki qiziqish bo‘lmagan. Uning Ispaniyasi – bu avvalo, u ning shu mamlakatda yashab, uning hayot tarzi, sanʼati va urf-odatlarini ikki yil davomida kuzatish orqali olgan shaxsiy taassurotlari, ko‘rganlari va eshitganlariga nisbatan munosabatidir. M.Glinka o‘z uvertyuralarida xalq hayotining turli tomonlarini muhrlashga intilgan. U xalq qo‘shiq va raqs janrlariga tayangan holda, ularning har birini turlicha qo‘llaydi. Birmuncha shukuhli va ajib “Xota” bayramona, quvnoq kayfiyatlarga to‘la. Bu – katta simfoniyalashtirilgan raqs, xalq bayrami manzarasidir. Ikkinchi uvertyura kamroq effektli, biroq u teran o‘ziga xoslikka ega bo‘lib, ichki kontrastlarining boyligi, har bir detaliga nozik ishlov berilganligi bilan ajralib turadi. Peyzaj unsuri, tabiatning nafis taʼrifi undagi yangilikdir: bu musiqada bir vaqtning o‘zida “peyzaj va janr”, janubiy tun va janub hayoti aks ettirilgan. 38 M.Glinkaning har ikki “Ispancha uvertyura”sidagi farqlanuvchi alomatlar – bu orkestr tembrlarining serjiloligi, koloritining boyligi, obrazlarining rang-barangligidir. “Kamarinskaya” yoki “Vals- fantaziya”ning kamtar, kamer orkestrlanishidan farqli o‘laroq, bu yerda kompozitor o‘z mahobati bilan “Ruslan va Lyudmila” operasidagi partiturani yodga solvchi go‘zal va yarqiroq orkestrdan foydalanadi. “ Аragoncha xota”da mis damli cholg‘ular (2 ta truba, 4ta valtorna, 3 ta trombon va tuba) keng qo‘llanilgan; shu partituraning o‘zida M.Glinka arfa tembridan foydalanadi. Bunda o‘ziga xos yorqin ritmik asosni olib boruvchi zarbli cholg‘ular muhim rol o‘ynaydi. Litavralar, kastan`etalar, tarelkalar, katta baraban (ikkinchi uvertyurada bu tarkibga kichik baraban va uchburchak ham qo‘shilgan) raqs dinamikasini kuchaytirib, harakat xarakterini belgilab beradi. Bu yerda milliy cholg‘u - kastanetalar masʼuliyatli rol` o‘ynaydi, ispancha raqs xarakteri va koloritini usiz tasavvur qilish mushkul. Mazkur uvertyurada M.Glinka ispan xalqining eng ommalashgan, maishiy kuyiga murojaat etadi. M.Glinka bilan deyarli bir paytda 39 Ferents List ham o‘zining “Katta kontsert fantaziyasi”da (1845) shu mavzuga murojaat qilib, bu asarni keyinchalik “Ispancha rapsodiya”ga aylantiradi. M.Glinka xotani o‘z safari chog‘ida xalq anʼanalarida, ispan gitarachilarining ijrosidan o‘rganadi. Kompozitor uchun mazkur janrning ijro manerasi muhim edi, unga xalq amaliyotida kuylash bilan jo‘r bo‘linadi: har bir band qoidaga ko‘ra, matn bilan ijro etiladi va cholg‘u refreni bilan yakunlanadi. M.Glinka ko‘pincha o‘ zining qaydlar daftariga kuyni sheʼr matni bilan birga yozib olar edi. “ Аragoncha xota” kompozitsiyasi sonatalilik, variatsionlilik tamoyillari va motivli rivojlov metodi bilan o‘zaro mutanosiblikdagi yorqin kontrast obrazlarga qurilgan. Аsosiy kontrastga tantanavor, qatʼiy muqaddima (Grave) va sonata allegrosining bayramona- quvnoq mavzulari o‘rtasida erishiladi. Sonata shakli talqinida glinkacha dinamik simfonizmning xos xususiyatlari namoyon bo‘ladi: bu rivojlanishning muttasilligi, shaklning ichki chegaralarini yengish (ekspotsiziya rivojlovgacha o‘sib boradi, rivojlov esa reprizaga), “pog‘onali” rivojlovning tarangligi, musiqaning avj tomon yorqin intilishi, dinamik reprizadagi mavzuiy materialning siqilishidir. Fanfarlarning kuchli “hayqiriq”li Grave qahrli muqaddimasidan so‘ng uvertyuraning bosh partiya mavzulari yengil va shaffof yangraydi: aragoncha xota yog‘och damli cholg‘ular – klarnet, fagot va goboyda yangraydigan ohangdor, vazmin ehtirosga to‘la kuydir. 40 Bosh partiya tuzilishi – raqssimon va qo‘shiqbop – u ikkita o‘zaro almashinib keluvchi mavzular takrori tamoyiliga asoslangan qo‘sh uch qismli shaklni hosil qiladi. Cholg‘ulashtirish ispancha xalq musiqasi koloritini ajoyib tarzda yetkazib beradi - unda kastan`etalar eshitilib turadi, birinchi mavzuni torlilar pitsikatosi fonida yakkanavoz skripka va arfa ijro etadi. Yondosh partiya bosh partiya bilan kontrastlashmaydi. Bu xotaning o‘sha simmetrik ritmoformulasiga asoslangan nafis, skertsosimon obraz (to‘rt taktlab tuzilish, izchillik: tonika – dominanta, dominanta - tonika). Uning rivojlanishida polifonik usullar hukmronlik qiladi: dastlab mavzuga xotaning asosiy kuyidan olingan motiv - jimjimador kontrapunkt qo‘shiladi; so‘ngra avval torlilarda keyin esa arfa jo‘rligidagi trombonlarda yangrovchi yangi, kuychan va ifodali kuy boshlanadi (yondosh partiyaning ikkinchi mavzusi). Rivojlov o‘sishning yagona chizig‘iga bo‘ysunadi. Unda litavralarning qahrli tremolosi orqali to‘satdan bo‘linadigan, shiddat bilan “yuguruvchi” mavzuiy figura serharakat rivojlantirilgan; tormozli sinkopalar muqaddimaning fanfarli mavzusini yodga soladi. Rivojlovning so‘nggi to‘lqini butun orkestrning kuchli akkordlari bilan taʼkidlangan hayajonli, quvnoq avjga olib boradi. Reprizada ko‘zni qamashtirar darajada yorqin va to‘yingan partiturada ko‘rsatilgan mavzular variatsiyalanishi davom etadi (birmuncha faol va siqilgan). Uvertyura muqaddima bilan mavzuiy va obrazli jihatdan bog‘liq yarqiroq koda bilan yakunlanadi. 41 |
