O‘zbekiston respublik аsi oliy V а o‘rtа mаxsus tа`lim vаzirligi

 
126 

---

Аsosiy asarlar: 
Operalar – Pskovityanka (1873; 2-tahriri 1878; 3-tahriri 1892), May 
tuni (1880), Qorqiz (1882), Mlada (1892), Rojdestvodan oldingi tun 
(1895), Sadko (1897), Motsart va Sal`eri (1898), Boyar
ыnya Vera 
Sheloga (1898), Shoh kelini (1899), Shoh Saltan haqida ertak (1900), 
Serviliya (1902), O‘lmas Kashey (1902), Janob askarboshi (1904), 
Ko‘rinmas Kitej shahri va Fevroniya qiz haqida rivoyat (1904), Oltin 
xo‘roz (1907); 
Kantatalar – Svitezyanka (1897), Bashoratchi Oleg haqida qo‘shiq 
(1899) va b.;
Orkestr uchun asarlar – 
3 ta simfoniya (1865, yangi tahriri 1884; №2-
simfoniya – 
Аntar, 1868, yangi tahriri 1897; 1873, yangi tahriri 
1886), Sadko musiqiy manzarasi (1867), Serb fantaziyasi (1867), 
Ertak (1880), Rus mavzulariga Simfonietta (1885), Ispan 
kaprichchiosi (1887), Shahrizoda syuitasi (1888), Yorug‘ bayram 
(1888), Dubinushka (ad libitum aralash xori bilan, 1906) va b.;
Cholg‘ular va orkestr uchun asarlar – fortepiano uchun kontsert 
(1883), skripka uchun Fantaziya (1886), violonchel
ь uchun Serenada 
(1893) va b.; cholg‘ular va damli orkestr uchun asarlar; kamer-
cholg‘u ansambllari; fortepiano p
ьesalari; xor va orkestr uchun, a 
capella xori uchun asarlar; 
Kamer-vokal ansambllar; ovoz va fortepiano uchun 79 ta romans, 
qayta ishlangan xalq qo‘shiqlari. 
127 

---

Topshiriq: 
N. Rimskiy-Korsakov ijodiga asoslanib Klaster va Insert jadvallarni 
toldiring. 
N.
А.Rimskiy-Korsakovning opera ijodi 
Kompozitorning uslub xususiyati va badiiy metodi opera ijodida 
yanada to‘laqonli ochildi. N.
А.Rimskiy-Korsakovning 15 ta operasi 
janrli, dramaturgik, kompozitsion va uslubiy yechimlarning 
g‘ayrioddiy rang-barangligini namoyon etadi. Ular orasida nomerli 
strukturaga tortuvchi (“May tuni”, “Qorqiz”, “Shoh kelini”) va 
muttasil rivojlanishga moyil (“Motsart va Sal
ьeri”, “O‘lmas Kaщey”, 
“Ko‘rinmas Kitej shahri haqida rivoyat”, “Oltin xo‘roz”); keng 
ommaviy sahnalarga ega (“Pskovityanka”, “May tuni”, “Qorqiz”, 
“Mlada”, “Sadko”, “Kitej”) va ommaviy sahnalarsiz operalar 
(“Motsart va Sal`eri”, “O‘lmas Ka
щey”, “Vera Sheloga”,) 
rivojlantirilgan tugal ansambllar bilan (“Shoh kelini”) va 
ansambllarsiz (“Motsart va Sal`eri”, “Oltin xo‘roz”) asarlar mavjud. 
Har bir konkret vaziyatda janr, dramaturgik va uslubiy yechimlar 
tamoyillarini tanlash syujet mazmuniga bog‘liq bo‘ladi. Kompozitor 
uchun yagona opera shakli yo‘q edi, u syujetlar rang-barangligi 
ko‘
plab opera shakllarini cheklovsiz taʼminlab beradi, deb 
hisoblagan. Shunday bo‘lsa-da, operani avvalo musiqiy asar, deya 
taʼkidlagan N.А.Rimskiy-Korsakov ayni paytda, uning sheʼriy 
asosiga, adabiy uslub yagonaligi va izchilligiga nisbatan yuqori 
128 

---

talablar qo‘yar edi. U librettochilar ishini faol yo‘naltirar edi (ular 
orasida eng taniqlisi – V.I.Belskiy bo‘lib, u yuksak badiiy yutuqlarga 
ega “Shoh Saltan haqida ertak”, “Ko‘rinmas Kitej shahri haqida 
rivoyat”, “Oltin xo‘roz” kabi librettolar muallifidir). Bir qator opera 
librettolarini kompozitorning o‘zi yozgan. 
N.
А.Rimskiy-Korsakov vokal asosining operadagi yetakchi rolini 
taʼkidlagan holda, ayniqsa ko‘plab tasviriy-musavvirlik lavhalarida 
orkestrga ham ulkan ahamiyat bergan, ham sof cholg‘u qismlariga 
(“Rojdestvodan oldingi tun”, “Sadko”, “Kitej”ga yozilgan 
muqaddimalar, “Shoh Saltan haqida ertak”dagi 3 ta antrakt), ham 
vokal-simfonik qismlarga (“Sadko”dagi fantastik sahnalar, 
“Mlada”dagi Triglav tog‘idagi sahna, “Oltin xo‘roz”dagi Yurish) 
katta eʼtibor qaratgan. Kompozitor operani asosiy intonatsion-
mavzuiy majmualar rivoji bilan to‘yintirgan holda, uni 
simfoniyalashtiradi. Obrazlarning musiqiy tavsifida u leytmotivlar 
(shuningdek, leytgarmoniya, leyttembrlar)dan keng foydalanadi, ular 
kompozitorning keyingi operalarida asarning deyarli butun eng 
muhim mavzuiy materialini qamrab oluvchi sertarmoq tizimni hosil 
qiladi. 
N.
А.Rimskiy-Korsakovni ayniqsa tarixiy mavzular ko‘proq 
qiziqtirar edi. Uning birinchi operasi – 
“Pskovityanka” 
(L.
А.Meyning Ivan Grozniy zamonidagi voqealarni yoritgan tarixiy 
dramasi asosida) ko‘proq M.Balakirev to‘garagining estetik 
ko‘rsatmalarini aks ettiradi. Rus tarixining burilish davriga murojaat 
qilish, xalq sahnalarining keng rivojlanishi, ularning dramatik 
129 

---

jihatdan taʼsirli talqini, Grozniy obraziga psixologik ishlov berilishi, 
rechitativ va deklamatsiyaning ahamiyatli roli, to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
erkin rivojlanishga moyillik – bu operani xalqchil musiqali dramaga 
yaqinlashtiradi.
Аyni paytda, unda N.А.Rimskiy-Korsakov uchun keyinchalik 
xos bo‘
lgan hikoyanavislik, ohangning xotirjam obʼektivligi 
ko‘rinadi, bu esa B.
Аsaf`evga “Pskovityanka”ni “opera-yilnoma” 
deb atash imkonini berdi. Operaning yangi, korsakovcha spetsifik 
toifasi dramaturgiyaning o‘ziga xos xususiyatlari bilan hajviy-lirik 
“May tuni”da shakllantirilib, “Qorqiz”da tugal ko‘rinish oladi, va 
“Rojdestvodan oldingi tun”, qisman “Mlada” kabi keyingi asarlarda 
saqlanib qoladi. 
Ushbu operalarda kompozitor keskin ziddiyatlar, kuchli inson 
shaxsi (istisno – “Mlada”) va tarang dramatik rivojdan voz kechadi. 
Uni urf-odatlar va diniy marosimlarga sodiq qolgan, xalq 
eʼtiqodi va 
mifologik tasavvurlarga burkangan tabiat hayoti bilan uzviy bog‘liq 
insonlarning turmush tarzi o‘ziga jalb etgan edi. Diqqat markazida 
voqeaning o‘zi emas, balki shoirona muhit turadiki, unda shu 
voqealar rivojlantiriladi. 
Operalarida keng xalq qo‘shiqchiligiga asoslangan marosim va 
o‘yin sahnalari (“Tariq” nomli xorovod, Troitskiy qo‘shig‘i, “May 
tuni”dagi suv parilar qo‘shig‘i; “Qorqiz”dagi maslenitsaning 
o‘tkazilishi, to‘y marosimi, dahlsiz o‘rmondagi sahna; “Mlada”dagi 
kolo raqsi; “Rojdestvodan oldingi tun”dagi kolyadkalar), tabiatning 
serjilo romantik manzaralari, fantastik sahnalar (“May tuni”dagi 
130 

---

hovuz qirg‘og‘idagi tun; “Qorqiz”dagi Prolog, o‘rmonning sehrli 
tuslanishi, ko‘ldan Ko‘klamning paydo bo‘lishi; “Rojedstvodan 
oldingi tun”dagi “Ilohiy oqshom” muqaddimasi) rivojlantirilgan fon 
hosil qilib, unda bosh qahramonlarning lirik chizig‘i bo‘rttirilib 
ko‘rsatiladi. Tabiat va turmush tarzi, real va noreallik bir-biridan 
farqlanadi; bu N.
А.Rimskiy-Korsakov uchun xos bo‘lgan kontrast 
ayol obrazlarining o‘
zaro qiyoslani usullari orqali ham taʼkidlanadi 
(“May tuni”dagi Panna va Ganna; Qorqiz va Kupava; Mlada soyasi 
va Voyslava). 
Yuqorida taʼkidlangan tendentsiyalar “Sadko” operasida uning 
mahobatli ommaviy sahnalari (1, 4, 7-manzaralar), dengiz peyzajlari 
(“Ko‘m-ko‘k ummon-dengiz”, 5-manzara), suv osti saltanati 
fantastikasi (6-kartina) va ayollar obrazining parallelizmi (Volxova-
Lyubova) bilan rivojlantiriladi. Bu operada real (qadimgi Novgorod 
hayoti) va fantastik (suv osti saltanati) muhit kontrasti musiqiy tilga 
yanada chuqurroq singdirilgan.
Epik “opera-bi
lina” janri spetsifikasini taʼkidlashga intilgan 
N.
А.Rimskiy-Korsakov “Sadko”ning maishiy ko‘rinishlari uchun 
o‘zi tavsiflaganidek, bilina-ertak yoki aytim ruhidagi rechitativning 
alohida turini yaratadi. Simfoniyalashtirilgan fantastik sahnalar 
murakkab ladlar (“Rimskiy-Korsakov gammasi”) qo‘llanilgani 
sabab, uslubiy jihatdan yakkalangan. 
Keyingi 3 ta opera o‘zining emotsional rakursi bilan 
qiziqarlidir. Bu 
А.Pushkin qalamiga mansub “Kichik fojealar” 
asosidagi “Motsart va Sal`eri”ning kamer “dramatik sahnalar”idir. 
131 

---

Kompozitor kichik asar orqali, vokal kuy-ifodali rechitativ va ariozo 
deklamatsiyasining yangi toifalarini qo‘llagan holda, 
qahramonlarning ichki olamini ochib beradi.
“Boyarinya Vera Sheloga” operasi o‘z toifasi bilan dramatik 
mono operaga yaqin turadi. Uning musiqiy mazmuni Veraning katta, 
erkin tuzilgan, simfoniyalashtirilgan sahnasi orqali ochib beriladi. 
N.
А.Rimskiy-Korsakovning opera ijodida “Shoh kelini” o‘zining 
ziddiyatli dramaturgiyasi, voqealarining tarang rivojlanishi, yorqin 
avjlari, shakllantirilishining klassik tamoyillarga tayanishi bilan 
muhim o‘rin tutadi. Nomerli strukturaning aniq bo‘linganligi, vokal 
asosning yetakchilik qilishi, ariya va turli tarkiblar uchun mahorat 
bilan yozilgan, rivojlantirilgan ansambllar (duetdan to sekstagacha) 
“Shoh kelini”ni kompozitorning boshqa operalaridan ajratib turadi. 
N.
А.Rimskiy-Korsakovning keyingi opera-ertaklaridagi guruhlar 
ham shunday rang-barangdir. “Shoh Saltan haqida ertak”da ham 
mazmunni (syujet, personajlar tavsifi), ham uni ifodalash usullarini 
birdek qamrab oluvchi shartlilik tamoyili hukmronlik qiladi. Bu 
operaning mutlaqo yangi toifasi bo‘lib, u naqshinkor bezakli, 
xalqona-teatr tomoshasi ruhida o‘z yechimini topgan.
Bu yerda xalq sanʼati shakllariga tayanish vosita sifatida emas, 
balki ham asar uslubini, ham ijodkorlik metodini belgilab beruvchi 
o‘ziga xos maqsad, badiiy model sifatida namoyon bo‘ladi. 
Аsarning 
tasviriy-teatr tabiati shuningdek, ajoyib tarzda cholg‘ulashtirilgan 
simfonik antraktlarning dramaturgik jihatdan ahamiyatli rolida ham 
132 

---

ko‘rinadiki, ularning har biriga ertakdan olingan dasturli shoirona 
epigraf bog‘langan. 
N.
А.Rimskiy-Korsakovning “Oltin xo‘roz” operasi XX asr 
boshlariga xos tendentsiyalarga tayanadiki, ularda hajviy yo‘nalish 
muhim rollardan birini o‘ynaydi. Dodon va uni saltanatining 
intonatsion sohasiga fantastik personajlarning tovush olami qarama-
qarshi qo‘yiladi: bu Shemaxan malikasining sharqona bezakli, 
koloraturali-virtuoz partiyasi, Bashoratchi mavzusining miltillovchi 
jarangidir. Operada simfonik lavhalar ahamiyatli o‘rin egallaydi 
(“Dodonning tushi”, ertaknamo Yurish va b.). “Oltin xo‘roz” (xuddi 
“Shoh Saltan haqida ertak”dagi kabi) orkestr ranglarining boyligi va 
rang-barangligi jihatidan – N.
А.Rimskiy-Korsakovning ajoyib