O'zbekiston respublik asi oliy va o'rta m axsus ta 'lim vazirligi m irzo ulug bek nom idagi o'zbekiston

So'zdirki, nishon berur o'lukka jondin,
So'zdirki, berar jonga xabar jonondin.
Insonni so'z ayladi judo liayvondin,
Bilkim, guhari sharifroq yo'q ondin,
dcya so'zning buyuk qudratini ulug'lagan hazrat Navoiyni 
Husayn Boyqaro "S o'z sohibqironi” deb, zamondosh shoirimiz 
O 'zbekiston qahramoni Abdulla Oripov esa:
Temur tig'i etmagan joyni
Qalam bilan oldi, Alisher, deb aytmagan bo'lardi.
125

---

Gap «so'z» xususida ketayotgan ekan, bu ne'm atni nihoyatda 
qadrlash tilimiz orqali namoyon bo'ladi. Tilimizdan chiqayotgan 
so'zlar nutqqa aylanadi. O 'sha nutq esa so'z va nutq egasining kim- 
ligini aniqlashga yordam beradi. Chunki odamning yaxshi-yomon 
xislatlarini gaplaridan bilib olamiz. K o'rinib turibdiki, so 'z san'ati 
tarixdan zamonamizga qadar bo'lgan kenglikni bir-biriga bog'laydi. 
Shu m a'noda yoshlarimiz o 'z so 'z va nutqlaridagi kamchilik va nuq- 
sonlar, tillaridagi qusur va g'alizliklar haqida qayg'urishlari lozim. 
«So'z boshi salom», deganlaridek, ba'zi yoshlarimizning salomla- 
shishiga kelsak, qo'shtim oq ichida «madaniyatli» lari «privet», «zo- 
rov» desalar, boshqalari «som alaykum» deyishadi. Bunday yoshlar 
«som» arab tilida «o'lim » degani ekanini bilsalar edi, bunday salom- 
lashmasdi, deb o'ylaym iz. Bu narsa oila, bog'cha, maktab va o'quv 
dargohlarida o'rgatilishi lozim bo'lgan muammo.
Ayniqsa ko'cha-ko'yda, bozorda, yo'lovchi transport!arida, hatto 
o'quv dargohlarida ham quloqqa tez-tez eshitilib turadigan «koro- 
chche», «shes sekunt», «otvechat qilasanmi» kabi so'zlarga ham, 
qanchalar xunuk bo'lm asin, quloqlarimiz o'rganib borayapti. Yoki 
«brat», «bratan», «bratishka» kabi so'zlar ham shular jumlasiga 
kiradi. Bunday holatlar go'zal o'zbek tilimizga hurmatsizlik emasmi? 
Qolaversa, O'zbekiston istiqlolining eng buyuk ne'm atlaridan biri 
bo'lgan tilimiz mustaqilligiga e'tiborsizlik emasmi bu?
«Yaxshining so'zi moy, yomonning so'zi loy,» — deydi dono 
xalqimiz. Zero, xulq, eng avvalo, nutqda ko'rinadi.
Yoshlaming o 'z otasini «рахап», «boboy», onasini «mamulya», 
«babulya», «kampirsho» deb atashi; do'stlarini o 'z ismi bilan ata- 
may, Bobumi - Borya, Temumi - Tolik, M uhammadni - Misha, 
Alishemi - Alik, Sanobarni - Sano, Rahimani - Raya, Gulchehrani -
Gulya deb chaqirishlari; boshqalami ham jism oniy kamchiliklari 
bilan atab: qiyshiq, cho'loq, kar, kal, cho'tir deb atashlari ulaming 
m a'naviy qashshoq ekanliklarini bildirmaydimi? Ammo ular o'zlari-
126

---

ni «madaniyatli» hisoblaydilar. Shaxsni jism oniy kamchiliklar bilan 
chaqirishni hazil deb tushunadilar. Jismoniy kamchiligi bor tanishi- 
ning ko'nglini ovlash o'rniga masxaralash aslida gunoh. Ayniqsa 
«harif» degan so'zni к о 'p ishlatishadi. Bu so'z asosan musofir, 
tirikchilik uchun sarson-sargardon bo'lib yurgan bechora odamlarga 
nisbatan ishlatiladi. Alisher Navoiy esa: