O'zbekiston respublik asi oliy va o'rta m axsus ta 'lim vazirligi m irzo ulug bek nom idagi o'zbekiston
Ma'ruzaga qiziqishni oshirish yo’llari
Download 44.62 Kb. Pdf ko'rish
|
bekmirzayev. nutq madaniyati va notiqlik san\'ati
|
107
Ma'ruzaga qiziqishni oshirish yo’llari Notiq o ’z faoliyatida asosiy etiborini tinglovchilaming qiziqishi- ni oshiradigan va mavzuning esda qolishida yordam beradigan quy- dagi vositalar, usullar va uslblami puxta ко’rib chiqishga qaratishi kerak: 1. O ’rganilayotgan mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatini tushuntira olishi, uning ilmiy bilim sohasidagi ahamiyatini ko’rsata olishi; 2.Dastlabki jum la va ma'ruzaning boshlanish qismi, ulam ing tiglovchilar bilan aloqa o ’matishda va notiq nutqiga qiziqishni vujudga keltirishdagi roli; 3.Yangi muommalarning quyilishi; 4.Bayon qilinayotgan materialning yangiligi; 5.Bayonning aniqliligi, ko ’rgazmalilgi va ommaviyligi; 6. Nutqning yorqinligi, obrazli va tasirchanliligi, ma'ruzada yumor va hazil-mutoiba. "A.Korneychukning "Qanodar" pesasida quydagi bir epizod bor. Yozning issiq kunlaridan birida kolxozda ochiq qavoda ma’ruza o’qilayotir. M a'ruzachi Ovcharenko qog'ozdan ko’zini olmay zeri- karli tarzda ma'ruza o’qiydi va o ’qib bo’lgan varaqlami suvli grafin ostiga qistirib qo’yadi. Ma'ruza boshlanganiga ancha bo’Iganga o ’xshaydi, chunki grafin ostidagi varaqlar ko’p, grafindagi suv oz qolgan. Ko’plar mudrab o ’tirishibdi. Kolxozchilardan biri Mefodiy esa qatto bemalol xurrak otib o ’tiribdi. Rais o ’m idan turib bunday deydi: "Mefodiyning muylabidan tortib qo’ynglai bunaqa bemaza- garchilik qilmasin". Kimdir M efodiyning m o’ylabidan tortadi, u esa qichqirganicha o ’m idan turib quvonganicha so’raydi: - Tamom qildimiq Zerikarli, qiziqtirmaydigan, qog'ozga harab o ’qiladigan ma'ruza ana shunday qabul qilinadi. Afsuski, bunday ma’ruzalar hamon uchrab turadi.”(E.A.A dam ov.Toshkent,0’zbekiston, 1980.3-4-betlar). 108 Nunoq notiqlaming hammasi bir-biriga o ’xshaydi. Lekin har bir moqir notiqning o ’z fazilati bor. (Jsta notiq gapirayotganida tinglovchilar bamisoli nafas olmay o ’tiradilar, noshud notiq quzurida esa bemalol xurrak otib ham vuboraveradilar. Ammo, ma'ruza tinglovchi ongida biiimlar boyligi- ga aylanmoqi uchun nima qilish kerak? Buning uchun fanining har qanday soqasiga oid har qanday mavzudagi ma'ruza uchta zaruriy fazilatga ega bo’lishi lozim. Birinchi va eng asosiy fazilat ma'ruza- ning mazmunli bo’lishi, uning fikrlarga boy bo’lishidir. G oyaviy- siyosiy yo’nalish va bilim qiymati - eng birinchi va eng qadrli narsadirki, bu narsa notiqqa muvffaqiyat qozonish imkonini beradi. Notiq gapirayotgan narsasini yaxshi bilmasa, har qanday ajoyib shakl, har qanday iste’dod notiqqa yordam bermaydi. Ma'ruza mazmuni jiqatidan chuqur ilmiy, shakli jiqatidan yorqin bo lishi, hujumkor xarakterga ega bo’lib, ommabopligi va tushunar- liligi bilan ajralib turishi kerak. Ikkinchi talab - muvofiqlik. Har bir m aruza mavzuga, davrga, joyga va auditoriyaga muvofiq bo’lishi lozim. Ma'ruza - aniq manzilga ega bo’lgan xatdir. Manzil notoqri yozilganida xat yo’qolib ketganidek, manzilga nomuvofiq o ’qilgan m a’ruza ham behuda ketadi. Nihoyat biz yaxshi ma'ruzaga nisbatan qo yadigan oxirgi, uchunchi talabuning qiziqish tug dirish xususi- yaiidir. Gulxan uchun shox-shabba qanchalik kerak bo’lsa, ma’ruza uchun ham qiziqish shunchalik zarur. Gulxanni yoqib shox-shabba tashlab turmasangiz, u bir ozdan keyin o ’chib qoladi. Ma'ruzani boshlab, unga qiziqarli materiallar kiritib turmasangiz, tinglovchi- ning e'tibori so’nib qoladi. Qiziqish nima? Biz bu tushuncha bilan duch kelib turamiz. Qiziqish notiq bilan tinglovchilar o ’rtasidagi aloqadir. Istiqlol sharoitida xalqimiz ma'naviyatining o ’sishi bilan bir vaqtda madaniyatning barcha sohalariga barharor va yaxshi qiziqish oshib bormoqda. Qiziqish darhol e'tibomi keltirib chiharadi. e'tibor esa har bir ma'ruzada g'oyat muhim faktordir. E'tibor - bilim darvo- 109 zasi bo’lib uni qiziqish ochib beradi. Bizning idrok etishimiz notiqni qanchalik e'tibor bilan tinglashimizga boqliq. E'tibor esa ma'ruza qiziqarli yoki zerikarli o ’qilishiga qarab vujudga keladi yoki barham topadi. Ma'ruzaga qiziqishni darhol barham qiladigan faktorlar bor. Notiq habar qiladigan ma'lumotlami keraksizligi; bu ma'lumotlaming hayotdan, amaliy qiziqishlardan ajralib qolganligi, mazkur auditor- iya uchun keraksiz axborotlaming ko’pligi; hayot bilan aloqaning y o’qligi, eskirgan material va, nihoyat, shaklning yomonligi ana shunday faktorlar jum lasiga kiradi. Agar notiq ko’zini qog'ozdan ololmasa, - bu narsa tinglovchilarda qiziqish tug’diradi, deb o ’y- lamay qo’ya qoling. Nutqning ko’rgazmali, ommabop aniq bo’linay quruq bo’lishi, yumorni pisand qilmaslik, qis qilinadigan "emosional asos"ning yo’qligi qiziqishga barham beradi. Notiq nutq estetikasiga rioya qilmasa, "latta chaynarlik" qilaversa, jumlalami yorqin va aniq qilib tuzmasa ish pachava bo’ladi. Bulaming hammasi tinglovchilarni zeriktiradi, ular ko’zlari ochiq holda, ba'zan esa ko’zlarini yumib olib uxlayveradilar yoki boshqa narsaga chalg iydilar. Qiziqarli ma'ruza qatto "uyquchi" tinglovchilarni ham uyg'otib, e’tibomi jalb qilishi mumkin. T o'g 'ri notiqlar har xil bo’lishadi. Notiqlar orasida donolar va tentaklar dyarli uchramaydi. Ulami ikki xil - o ’qib beruchilar va ijodkorlar deimiz. O ’qib beruchi notiqning so’zlari o ’lik bo’lib, hayot belgilaridan mahrum bo’ladi. Matn yozilgan varaqlar - notiq tiliga osib qo'yilgan toshlardir. Ular tilni o g 'ir qiladi. Tinglovchilar bunday notiqlami uncha hurmat qilmaydi. Ba'zan notiq qog'ozga harab juda chiroyli so’zlami o ’qib beradi, lekin ular tinglovchilarni qiziqtirmaydi. Bu so’zlar kuzgi yaproqlarga o ’xshaydi, ular chiroyli bo’lishi mumkinu, lekin ularda jon bo’lmaydi. Notiq hech qanday qog'ozga qaramasdan mavzuni erkin bayon qilib berganiga nima 110 |
