O’zbekiston respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari davlat qo’mitasi

Fototehnologiya. Tabiat sirlarini bilishda olimlarning ilmiy- tadkikotlarida keng kullaniluvchi yagona asbob - fotoapparatdir. Hrzirgi zamon fotoapparatlari tasviri anik olish imkoniyatiga ega, uni buyuk rus olimi D.I.Mendeleev iborasi bilan fotografiyani (foto - yoruglik, graf - yozaman) in- sonning «Ikkinchi kuzi» deb aytish mumkin.
Fotografik rasmlarning ilmiy va pedagogik juda katta: dars mazmunidagi ayrim detallarni tugri namoyon kilishda, ukuv kitoblarida chizilgan chizmalar yoki vokealarni anik tushuntirishda, kurgazmalar, eksponatlarni sifatli tasvir- lashda, tabiat dodisalarini tugri aks ettirishda va shularga uhshash kator dollarda fotografiya mudim rolь uynaydi. Fotografik turistik sayohatlar, oila- viy yigilishlar, laboratoriya ishlari, ilmiy tadkikotlarda, tarihiy yodgorlik- larni abadiylashtirish, mavsumiy manzaralar, ish processlari va shularga uhshash madaniy allomalarda alodida urin tutati. Shu tufayli dam fotografiyaga bulgan kizikish, kun sayin oshib bormokda. Fotografik metodlar hilma-hil, fo- toapparatlarning konstrukciyalari dam borgan sari takomillashib bormokda, fo- tomateriallarga nisbatan talab kun sayin oshib bormokda.
Fotografiya hakidagi taьlimotning rivojlanishi. 1984 yilning 7 yanva- rida butun dunyo jamoatchiligi fotografiya ihtiro kilinganligining 145 yilli- gini nishonladi.
Ma'lumki, bu ihtiro tarihi dakidagi birinchi fikrlar XIII asrda yashagan ingliz olimi Rodjer Bekkon, XV asrda yashagan italiyalik olim Leonardo-da - Vinchi, ingliz olimi Porta ishlarida bayon etilgan optik jarayonlarga bagishlan- gan tushunchalarda uz aksini topgan edi. Fizika tarihida Porta fotoapparat ih- tirochisi deb tanilgan.
Rodjer Bekkon uzining optikaga doir ishlarida kurish trubasini yasash mumkinligini, kuzoynak vositasida kishi miyasida anik tasvir sodir bulishini ta'kidlagan bulsa, Da-Vinchi uz ishlarida Obskura kamerasi (lotin tilida ob- scura- korongi, kamera- uy ma'nosini beradi) dakida tushuncha beradi. Kichik tir- kish ochilgan korongi kuticha devorida teshikdan tashkaridagi buyumning teskari tasviri (283-rasm) dosil bulishni tushuntirgan edik.
1558 yilda Obskura kamerasi takomillashtirilib, uning tirkishi oldiga yiguvchi linza urnatish bilan buyumlarning keskin va anik tasvirini namoyish kilishga muvaffak bulingan edi; shunday kilib, fotografiya tarihini 1558 yil- dan boshlangan deb disoblash hato emasdir.
Franciyalik olim Fransua Arago 1839 yilda Franciya Fanlar akademiyasi- ning yigilishida suzga chikib, kishilik tarihida birinchi bulib, optik-himiyaviy usul bilan rassom Lui Dagerr tasvir olishga muvaffak bulgani dakida habar beradi. Dagerr bilan birgalikda fotografiyani ihtiro kilish ustida Nisefora Nьens dam ishlagan.
Rus davaskor himigi A.P. Bestujev-Ryumin (1725 yilda) temir (II) - hlorid eritmasi yoruglikka sezgir ekanligini va yoruglik ta'siri tufayli uzgarib temir (SH)- hloridga aylanganligi aniklanadi.
1727 yilda nemis olimi I.Shulьc kumush tuzi yoruglik ta'sirida korayi- shini va yoruglik spektrlari tarkibi kumush katlamiga turlicha ta'sir kursatishini, ayniksa kumush tuzlarining ulьtrabinafsha nurlar ta'siri ostida uz ranglarini tez uzgartirishini kuzatganligini ma'lum kilgan edi.
G.Devi uz tajribalarida kumush nitratga karaganda kumush-hlorid yoruglikka sezgirligini isbotladi.
Francuz Lui Jak Dagerr va Jozef Nisefor Nьepslarning kashfiyotlari natijasida italiyalik olim Janbatista Porta yaratgan fotografik effektni amalga oshirish mumkin buladi, mana shuning uchun dam 7 yanvar 1839 yil foto- grafiyaning yaratilgan kuni deb kabul kilinadi.
Fotografiya tarakkiyotini kuyidagi davrlarga ajratish mumkin.
Birinchi davr. Obskura kamerasida tasvir olish zamonlarini disobga olma- ganimizda, fotografiya kumush tuzlarida L.Dagerr tomonidan birinchi marta tasvir olishni ihtiro (1839) kilishi bilan boshlanadi.
Fotoplastinkalarni tayyorlash uchun L.Dagerr fan tarihida birinchi bulib, amaliy usulni tavsiya kildi. Bu usulga «Dagerrotip» deb nom berilgan edi. Bu usul shundan iboratki, silliklangan kumush plastinka yoki kumushlangan mis pla- stinkani olib korongi uyda yod buglari ta'sir ettiriladi. Buning uchun yod kristali tuldirilgan idish plastinkalarning sillik tomonlari tagiga kuyib kizdiriladi, buglangan yod plastinkaning kumush sirti bilan:
2Ag+I2=2AgI
kurinishdagi reakciyaga kirishib, plastinka sirtida yupka kumush yodid katlamini dosil kiladi.
Shuning uchun yodli kumush «Dagorrotip» pilastinkasining yoruglikka sez- gir moddasi deb topildi, shunday usul bilan tayorlangan plastinka Obskura ka- merasida fotosuratga olish uchun kullanila boshlandi. Yoruglik taьsiriga duch kelgan kumush yodid metali kumushga aylanib, plastinkada buyumning ochik bulma- gan tasviri dosil buladi, bunday tasvirni simob buglari bilan ochib yuborish mumkinligi maьlum buldi. Plastinkaning yoruglik taьsirida dosil bulgan kumush metalli joylarida ok rangli amalgama kumush paydo buladi va u tosh tuzi erit- masida kotiriladi. Demak, bu birinchi davrda fotografiya praktikasi maydonga keldi.
Ikkinchi davr 1851 yilda ingliz olimi F.Archer tomonidan «makrokolloid process» deb nomlangan jarayonni topishi bilan boshlanadi.
Fotografiya taьlimoti tarakkiyotidagi asosiy davir 1861yilda ingliz fi- zigi J.K.Maksvell tomonidan rangli fotografiyaning ihtiro kilinishi buldi. 1873 yilda nemis himik - olimi G.F. Fogelь tomonidan «Optik sensibilizaciya» dodisasini ihtiro kilinishi, Rangli fotografiyaga yul ochib berdi, shuning uchun dam bu
sodada olib borilgan izlanishlar 1936 yilda rangli fatografiyaga yarokli mahsus fotografik kogozlar yaratildi.
Fotografiya tarihi (1839y.)maьlum taьsvirdan hakikiy nusha olish kuroli sifatida boshlagan bulsa, 1843 yilda rassom D. Hill fotografiyani uzining murakkab rasmlaridagi alodida kismlarini ishlashga bagishlangan izlanishlarida ishlatdi, keyinchalik fotoplastinka (1871), fotoapparat zatvorlari (1883), fo- tokameralar (1886-1888) ning birin- ketin ihtiro kilinib takomillana borish fotografiya tehnikasini yanada tarakkiy kildirdi.
M.V. Lomonosovning «Yoruglik tugrisida yangi nazariya bulmish yoruglikning paydo bulishi dakida ikki ogiz suz» nomli asari 1757 yilda eьlon kilinishi fotografiya nazariyasini ishlab chikishda alodida adamiyatga ega buladi.
1854 yilda I.V. Aleksandrov streoskopik fotoapparatni ihtiro kilgan- ligi uchun patent olishga muvaffak buldi.1880 yilda I.V.Boldirov fotoplyonka- ning mahkam asosini ihtiro kilgan bulsa, 1883 yilda S.A. Yurkov shtor - tir- kishli zatvorni ihtiro kiladi.
1879 yilda D.I. Mendeleev radbarligida V.I.Srezniskiy va I.I. Shishkin- lar «Rus tehnika» jamiyatining fotografiya bulimini tashkil kilish bilan fotografiya sodasida mutahassis kadrlarni tayyorlash maksadida unda fotografiya kursini ochib, shu sodadagi ihtisosli mutahassislar tayyorlashga kirishdilar, na- tijada fotoapparatlarning konstrukciyalarida hilma-hil uzgarishlar maydonga kela boshladi: 1883 yilda V.I.Sreznevskiy birdaniga 30 fotoplastinka sigadi- gan birinchi rus fotoapparatini ihtiro kilgan bulsa, 1885 yilda I.I. Filippenko «Sayohat fotoapparati» deb nomlangan ancha takomillashgan kurilmalarni ihtiro kiladi.
Oktyabr Socialistik revolyuciyasidan sung, mamlakatimizda tashkil topa boshlagan ilmiy-tadkikot institutlaridan biri Leningrad Davlat optika insti- tuti (1918) tashkil kilinishi bilan optika-tehnika sanoati tez tarakkiy etib, uz vazifalarini aniklay oldi. Bu institutda shu davrlarda Moskvada tashkil topgan butunittifok kino-foto ilmiy- tadkikot instituti uz oldiga kuyidagi va- zifalarni kuyib dal kila boshladi:
1) Fotoapparatlar konstrukciyasi va fotooptikaning takomillashtirish; 2) zamonaviy fotomateriallar sifatini yahshilash, ularni himiyaviy fotografik ishlash yullarini ishlab chikish va ulardan foydalanishni takomillashtirish. Shu tufayli 1929 yilda
«EFTE», 1932 yilda «Arfa», 1930-1940 yillarda «Fotokor», «Uchenik», «Pioner»,
«FED» markali fotoapparatlar birin-ketin ishlab chikila boshlandi. Keyinchalik
«Kiev-3» (1949), birinchi kuzguli apparat «Zenit» (1952), Halkaro mikyosda tanilgan davaskorlar uchun muljallangan «Leningrad» (1956), birinchi avtomatik sovet fotoapparati «Zorkiy-10» (1964), «Kiev-10» (1965), «Zenit-12» (1978) ga uhshash bir kancha fotoapparatlar maydonga keldi. 1980 yilga kelib, fotosanoat 50 dan ortik turli markali fotoapparatlardan 150 million nushagacha ishlab chikarishga erishdi.
Nazariy, ayniksa, amaliy fotografiya uchun fotografik materiallar sezgir- ligini badolay olish juda mudim adamiyatlidir. Buni mikdoran aniklash uchun tushiriladigan materialning korongilanishi bilan ekspoziciya urtasidagi mikdoriy boglanishni aniklash, ya'ni viderjka vakti bilan nurlanish intensiv- ligi urtasidagi mikdoriy boglanishni aniklash zarur. Bu masalaga bagishlangan ilmiy fotografiya
bulimiga fotografik seksitomeriya deyiladi. Bu fotografik materiallarning eksperimental va metodologik bazasining asosi disoblanadi.
Mashdur sovet olimlari P.P.Lazarev, A.N.Tereninlar va ularning ilmiy maktabi yoruglikning himiyaviy ta'siri ustida olib borgan kator izlanishlari tufayli ilmiy fotografiya keng rivojlanib bordi.
Fotografiyaning keyingi tarakkiyoti golografiya metodini 1948 yilda ingliz fizigi
D. Gobor tomonidan tavsiya kilinishi bilan boglik buldi. Goborning tushuntirishicha, golorafiya yoruglik tulkinlarini amplituda va faza dakidagi informaciyani yozib olish imkoniyatini beradi. Ammo golorafiyaning amaliyoti kogerent yoruklik manbai - lazer nurlarining maydonga kelishi bilan tarakkiy kildi. Birinchi golorammalarni 1962-1963 yillarda amerikalik olimlar E.Leyt va YU.Upatnisklar olishga muvofik bulgan edilar, ular buni kiyshaygan tayanch nurlar vositasida (284-rasm) olgan bulsalar, sovet fizigi YU.N.Denisyuk 1962 yilda uch ulchovli muditlarda golorafik yozish metodini ishlab chikdiki, uning bu usuli birinchi bulib, ob'ektning tulkin maydonining amplitudasini, fazasini va spektral tarkibini yozib olish imkonini berdi, bu bilan buzilmagan fazoviy tasvirni olish imkoni tugildi. Bunday metod bilan olingan golorammani oddiy yoruglik manbalari bilan kayta uz vaziyatiga keltirish mumkin buladi. Uning bu ishi 1970 yilda Lenin mukofotiga sazovor bulgan edi.
YU.N.Denisyuk uch ulchovli golorammasining (285-rasm) amaliy mohiyati uning eng mudim harakteristikasi disoblangan difrakcion effektivlik deb nomlangan kattalik bilan harakterlanadi.