Ozbekiston respublikasi aloqa axborotlashtirish va telekommunikasiya texnologiyalari davlat qo’mitasi

11. Qilichev T. Qo’xna qalhalar diyori. T.Fan. 1993. Karimov I.A. O’zbekiston: 
milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.: O’zbekiston. 1993. 
12. Buyuk siymolar, allomalar. "Meros". 1995. 
13. T.J.Tulenov. Qadriyatlar falsafasi. O’zbekiston. 1998y. 
14. M.Xayrullaev. O’rta Osiyoda ilk uyg’onish davri madaniyati. Fan. 1994.
15. F.Sulaymonova. SHarq va G’arb. O’zbekiston. 1997. 
16. O’zbekiston xalqlari tarixi. 2-Jild. T.Fan. 1994 y. 
 
 
4-MA’RUZA: 
Amir Temur va temuriylar davrida o’zbek davlatchiligining yuksalishi. Ijtimoiy-siyosiy, 
iqtisodiy va madaniy hayot 
REJA: 
1. Chigizxonning Xorazmshoxlar davlatiga yurishi. 
2. Amur Temurning siyosiy kurash maydoniga kirib kelishi. 
3. Amur Temurning harbiy yurishlari. 
4. Temuriyzodalar o’rtasidagi kurash. Temuriylar davlatining inqirozgi yuz tutishi, va uning 
sabablari. 
TAYANCH IBORALAR 
Temur Malik, Najmiddin Kubro, Jaloliddin Manguberdi jasorati. Maxmud Torobiy 
qo’zgoloni, Soxibqiron, O’tror, tuzuklar, tuman, ulufa, amr, tarxon, suyurg’ol, Oq 
O’rda, Oltin O’rda, SHarafiddin ali Yazdiy, “Zafarnoma”, tuman, xazora, xo’shun, 
ayl.
 
Davlatchiligimiz tarixida katta rol’ o’ynagan davlatlardan yana biri Xorazmshohlar 
davlatidir. Xorazm Somoniylar davrida ularga tobe edi. X asr oxiri va XI asrning boshlariga 
kelib, Xorazm hokimi Mahmun va uning o’g’li Ali Somoniylar davlati tugaganidan so’ng 
mustaqil davlat tuzishga harakat qilib qo’rdilar. Lekin Movarounnahrdagi Qoraxoniylar, 
Xurosondagi G’aznaviylar davlati oldida Xorazm davlati juda kuchsiz bo’lib, ko’p hollarda 
Mahmud G’aznaviy va uning o’g’li Mahsudga qaram edi. G’aznaviylar davlatining inqirozi va 
Xurosonda Saljuqiylarning hukmronligi o’rnatilgandan keyin Xorazm davlati dastlabki yillarda 
mustaqil siyosat olib borishga harakat qilgan bo’lsa-da, tez orada Saljuqiylarga qaram davlatga 
aylandi. Xorazmning mustaqil davlat sifatida shakllanishida ko’p xizmat qilgan hukmdor 
Qutbiddin Muhammad Otsiz (1127-1156) edi. Saljuqiy Sulton Malikshox davrida Xorazmda 
hukmdor bo’lgan Anushteginning nabirasi Otsiz o’zi tobe bo’lgan Saljuqiy sultonlarning har bir 
xatosidan ustalik bilan foydalandi. Ayyor, di’lomat va mohir sarkarda bo’lgan Otsiz mustaqil 
tashqi siyosat olib bordi. U Xorazm yerlarini ancha kengaytirib, Sirdaryoning quyi oqimidagi 
yerlarni, Mangishloqni bosib oladi. SHundan so’ng u bir necha bor (1138, 1141-1142, 1147-
1148 yy) Sulton Sanjarga qarshi isyon qildi va mag’lubiyatga uchrab Saljuqiylarga butunlay tobe 
bo’lib qoldi. Lekin shunga qaramasdan u Xorazmning mustaqilligi uchun mustahkam asos yarata 
oldi. Sulton Sanjarning o’limidan so’ng (1157y) Saljuqiylar davlati deyarli yo’q bo’ldi va 
Xorazmni mustaqil davlat sifatida siyosat olib borishi uchun keng yo’l ochildi. Bunday siyosiy 
vaziyatda, shubxasiz, Xorazmning hukmronlik doirasi kengaytirilib, uning mustaqilligi yanada 
mustahkamlandi. Xorazm davlati ayniqsa Otsizning nabirasi Takash davrida juda kengayadi. 
1187-1193 yillarda u Nisho’ur, Ray va Marv shaharlarini bosib oladi. 1194 yilda esa saljuqiylar 
sultoni Tugrulga qaqshatqich zarba berib, Eronni Xorazmga kiritdi. Oradan bir yil o’tgach 
Takash xalifa askarlariga zarba berib, Iroqqa bostirib kirishga muvaffaq bo’ladi. SHunday qilib, 
o’rta asrlarning istehdodi davlat arboblaridan hisoblangan Takash Old va O’rta Osiyoda 

---

Xorazmshoxlar davlatidek yirik va qudratli feodal hokimligini bar’o etadi. Uning zamonida 
Xorazm davlatining hududlari ikki barobar kengaydi. Uning shimoli-g’arbiy va g’arbiy chegarasi 
Orol va Kas’iy dengizi sohillaridan anubi-garbda Iroqqa qadar borar, janubi-sharqiy hududlarda 
G’azna viloyatidan, shimoliy-sharqiy chegarasi esa Yettisuv va dashti Qi’choqdan o’tar edi. 
Musulmon SHarqidagi bu ulkan davlatning ‘oytaxti Urganch shahri edi. Xorazmshox 
saroyida 27 hukmdor va ularning vakilari itoat kamarini bog’lab, oltin nog’ora chalar va bu 
buyuk davlatning tojdorini “Iskandari Soniy” (“Ikkinchi Iskandar”) deb atardilar. Ammo bu 
dabdabali hokimiyat o’rta asrlardagi barcha feodal davlatlarga xos xususiyatga ega edi. Ichki 
nizo, boshboshdoqlik va fuqarolarning noroziligi kuchayib, mamlakat siyosiy hayoti inqirozga 
yuz tutgan bir ‘aytda Xorazmshoxlar davlati jangari mang’ul qabilalarining Chingizxon boshliq 
bosqiniga duchor bo’ladi.
XIII asr boshlaridayoq CHig’atoy tasarrufiga berilgan Movarounnahr, Yettisuv va 
SHarqiy Turkistonda CHig’atoy ulusi tashkil to’ib, uning ‘oytaxti Beshbaliq shahri edi. Bu yerda 
xazinachi va si’ohlari bor edi. Bu feodal davlat XIV asrning 40-yillariga qadar yashaydi.
Mangullar katta va madaniy viloyatlarni idora qilishda mutlaqo tajribaga ega emas edilar. 
Buning ustiga bunday viloyatlarni boshqara oladigan mahmurlar ham yo’q edi. Chingizxon va 
xonzodalar, mungul harbiy zodagonlari istilo qilingan mamlakatlardan asosan o’l’on undirib, 
muttasil daromad olib turishga qiziqardilar. SHuning uchun ham sertarmoq va boy xo’jalikka ega 
bo’lgan Movarounnahr viloyatlarini va hunarmandchilik shaharlarini boshqarishda davlatni idora 
qilish anhanalariga ega bo’lmagan mungul hoqonlari, shuningdek, CHig’atoy ham o’ziga 
bo’ysundirilgan madaniyroq xalqlarning zodagon tabaqa vakillari xizmatidan foydalanadi. 
Movarounnahrni bevosita idora etish ishlari xali O’rta Osiyo zabt etilmasdan ilgari 
Chingizxon xuzurida xizmat qilgan xorazmlik savdogar Mahmud Yalavochga beriladi. U Xujand 
shahrini o’ziga ‘oytaxt qilib oladi va shu yerda turib Movarounnahrni idora qila boshlaydi. Bu 
yerda Vatanimizda mashhur allomalarning butun bir avlodi yashab ijod qildilar, mehmorchilik, 
sanhat va musiqa gullab-yashnadi, bu haqda boshqa mavzularda so’z yuritamiz.
SHunday 
qilib, 
mungullarning 
150 
yillik 
hukmronligi 
davrida 
mustaqil 
davlatchiligimizga barham berildi. Davlatchiligimiz tarixida muhim rol’ o’ynagan, davlat 
tuzumi va boshqarish tizimining takomillashuvida Temur davlati alohida ahamiyat kasb etadi.